Yağmur Ormanları
Yağmur ormanları nedir?
Yağmur ormanları, yüksek yağış ile karakterize edilen ve yıllık yağışı 250 ila 450 santimetre arasında değişen ormanlardır. Tropikal yağmur ormanı ve ılıman yağmur ormanı olmak üzere 2 tip yağmur ormanı vardır. Muson çukuru olarak bilinen intertropikal yakınsama bölgesi, yağmur ormanlarının oluşumu için gerekli iklim koşullarının sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır.
Tüm biyotik türlerin yaklaşık %40 ila %75'i yağmur ormanları için yerli türlerdir. Tropikal yağmur ormanlarında henüz keşfedilmemiş milyonlarca bitki, böcek ve mikroorganizma türü olduğu tahmin edilmektedir. Doğal ilaçların 4'te 1'inden fazlası yağmur ormanlarında bulunmasından dolayı, yağmur ormanlarına "Dünya'nın en büyük eczanesi" ve "Dünyadaki mücevherler" denilmektedir. Yağmur ormanları ayrıca dünyadaki oksijenin %28'inin üretiminden sorumludur. Bazen oksijen üretimi yanlış anlaşılmaktadır. Yağmur ormanları karbondioksiti fotosentez yoluyla işlemekte ve açığa oksijen çıkarmaktadır.
Yağmur ormanlarındaki bazı çalılıklar, taban bölgesinde güneş ışığının zayıf penetrasyonu tarafından sınırlandırılabilmektedir. Yaprak kanopisi (gölgeliği) tahrip edilir veya inceltilirse, asmaların, sarmaşıkların ve küçük ağaçların karmaşık kolonize olması sonucu oluşan karmaşık orman adı verilen yapılar oluşabilmektedir. Sık orman terimi, genellikle yağmur ormanları için kullanılmaktadır.
Tropikal yağmur ormanları
Tropikal yağmur ormanları fazla kurak olmayan mevsimlerde sıcak ve nemli bir iklime sahiptirler. Bu yağmur ormanları ekvatorun 10 derece kuzey ve güneyini sınır alan ve arada kalan bölgelerde bulunmaktadır. Yılın tüm aylarında, aylık ortama sıcaklık 18 °C yi aşmaktadır. Yıllık ortalama yağış genellikle 175 cm ile 200 cm arasında bulunmasına rağmen 168 cm'den daha az değildir ve 1000 cm'yi geçebilir.
Tropikal yağmur ormanlarının bir çoğu intertropikal yakınsama bölgesi olarak bilinen Muson Bölgesi ile ilişkilidir. Ana kategorideki nemli tropikal ormanlar Yengeç ve Oğlak dönencesi arasında bulunan bölgede yer almaktadır. Tropikal yağmur ormanları Güneydoğu Asya'da (Myanmar'dan Burma'ya kadar); Filipinler, Malezya, Endonezya, Papua Yeni Gine, Sri Lanka'da, Sahraaltı Afrika'da; Kamerun'dan Kongo'ya kadar (Kongo Yağmur Ormanı), Güney Amerika'da (örneğin Amazon Yağmur Ormanları) Orta Amerika'da (örneğin Bosawás, Güney Yucatan Yarımadası-El Peten-Belize-Calakmul), Avustralya ve Pasifik Adaları'nın birçoğunda (Hawaii gibi) bulunmaktadır. Tropikal ormanlar, fotosentez ile dünya atmosferine küçük oranlarda oksijen katkısında bulunmasına rağmen "Dünya'nın Akciğerleri" olarak adlandırılmaktadır.
Ilıman yağmur ormanları
Tropikal ormanlar dünya üzerinde büyük bir bölge kaplar iken ılıman yağmur ormanları dünyanın birkaç bölgesinde bulunmaktadır. Bu ormanlar Kuzey Amerika'da; Alaska, İngiliz Kolombiyası, Washington, Oregon ve California'da, Pasifik Kuzeybatısı'nda, Avrupa'da; İrlanda ve İskoçya'nın kıyı alanlarında, Güney Norveç, Balkanlar'ın bazı batı kısımlarında, Gürcistan ve kıyıları da dahil olmak üzere Doğu Karadeniz'in kıyı bölgelerinde, Doğu Asya'da; Güney Çin'de, Tayvan Ovaları'nda, Japonya ve Kore'de birçok yerde, Sakhalin Adası'nda ve komşu ülkelerde, Rusya'nın uzak doğu sahillerinde, Güney Amerika'da; Şili'nin güneyinde, Avustralya ve Yeni Zelanda'da bulunmaktadır.
Yağmur ormanları katmanları
Tropikal yağmur ormanları genellikle farklı bitki ve hayvan çeşitlerinin adapte olduğu katmanlara sahiptir. Bu katmanlar gölgelik katmanı, orman zemin katmanı, gelişen katman ve alt bitki örtüsü katmanıdır.
Üst katman
Bu katman, büyük ağaçları içermektedir. Bu ağaçlar genellikle gölgelik katman üzerinde yetişir ve boyları 45-55 metreye kadar uzayabilir. Boyu 70-80 metreye kadar uzayabilen bazı özel türlerde mevcuttur. Bu ağaçlar bazı bölgelerde yüksek sıcaklıklara ve gölgelik üzerinde oluşan şiddetli rüzgarlara dayanıklıdır. Kartallar, kelebekler, yarasalar ve bazı maymunlar bu katmanda yaşamaktadır.
Gölgelik katman
Gölgelik katmanı, genellikle uzunluğu 30 ile 45 metre arasında değişen ağaçları içermektedir. Orman gölgelikleri, bitişik ağaçların fazla veya daha az devamlılıkla oluşturduğu yeşillik alanlardır. Bu alanlar biyo çeşitliliğin en yoğun olduğu katmandır. Gölgelikler tahminlere göre tüm bitki türlerinin %50'sine ev sahipliği yapmaktadır. Epifitik bitkiler gövde ve dalları ile desteklik sağlayan bitkilere bağlanarak, yağan yağmurdan su ve mineral ihtiyacını gidermektedir. Fauna ortaya çıkan tabaka ile benzerdir fakat biraz daha çeşitlidir. Tüm böcek türlerinin çeyreğinin yağmur ormanlarının gölgelik katmanlarında bulunduğuna inanılmaktadır. Bilim adamlarının gölgelik katmanın zengin yaşam alanları olduğuna dair uzun süreler şüpheleri bulunmaktaydı. Bu yaşam alanlarını keşfetmek için son zamanlarda pratik yöntemler geliştirilmiştir. 1917 yılında doğa bilimci William Beebe "100 ila 200 metre yukarıda bulunan ve binlerce kilometreye kadar uzanan başka bir dünya kıtasının keşfedilmeye devam edildiğini" bildirmiştir. Gölgelik katmanının araştırılması henüz başlangıç aşamasındadır. Diğer metodlar arasında en yüksek dalların üzerinde süzülmek için balon ve hava gemileri kullanımı, orman tabanına yerleştirilen vinçlerin ve yürüyüş yollarının inşası da bulunmaktadır. Tropik orman gölgeliklerine havacılık veya benzeri hava platformlarını kullanarak erişme bilimine dentronautics denilmektedir.
Alt katman
Alt katman, gölgelik katman ve orman zemini arasında bulunmaktadır. Bu tabaka birkaç kuş türüne, yılan, kertenkelelere, timsah, jaguar, boğa yılanı ve leopar gibi yırtıcılar için yaşam alanı oluşturmaktadır. Burada yapraklar oldukça büyük ve yaşayan böcek türleri oldukça fazladır. Ayrıca burada gölgelik katmanına kadar büyüyebilecek birçok fidan bulunmaktadır. Gölgelik katmanının üzerinde parlayan güneş ışığının yaklaşık %5'i bu katmana ulaşmaktadır. Bu katman çalılık katman olarak da adlandırılabilir.
Orman zemini
En alt tabaka olan orman zemini güneş ışığının yalnızca %2'sini almaktadır. Bu katmanda sadece düşük ışığa uyum sağlayan bitkiler büyüyebilir. Nehir kıyısından, bataklıklardan ve berraklıktan uzak bu katmanda yoğun olarak ağaç altındaki çalılıklar bulunmaktadır. Düşük güneş ışığı penetrasyonu sebebiyle orman tabanı bitki örtüsü bakımından zayıftır. Ayrıca bu katman hızlıca çürüyen bitkisel ve hayvansal maddeler içermektedir. Çünkü bu katmandaki nemli koşullar çürümeyi hızlandırmaktadır. Burada yetişen birçok mantar türü de hayvansal ve bitkisel atıkların hızlı çürümesine yardımcı olmaktadır.
Yağmur ormanı florası ve faunası
Dünya'daki bitki ve hayvan türlerinin yarısından fazlası yağmur ormanlarında bulunmaktadır. Yağmur ormanları memeliler, sürüngenler, kuşlar ve omurgasız hayvanlar gibi çok geniş bir fauna dizisine ev sahipliği yapmaktadır. Memeliler; primatları , kedigilleri ve diğer aileleri, sürüngenler; yılan, kaplumbağa, bukalemun ve diğer aileleri ve kuşlar ise; Vanga ve Gugukgilleri içermektedir. Omurgasız türlerinden onlarcası yağmur ormanlarında yaşamaktadır. Çürümüş bitki ve hayvan kalıntılarıyla beslenen mantarlarda, yağmur ormanlarında çok sık görülmektedir. Birçok yağmur ormanı türü yaşam alanı kaybı, ormansızlaşma ve atmosfer kirliliği nedeniyle hızla yok olmaktadır.
Yağmur ormanı toprak özelliği
Tropikal yağmur ormanlarında bitki örtüsünün gelişmesine rağmen toprak kalitesi genelde oldukça zayıftır. Hızlı bakteriyel bozulma sebebiyle humus birikimi engellenmektedir. Laterizasyon sonucu yoğunlaşan demir ve alüminyum oksitler oksizollerin parlak kırmızı bir renge sahip olmasını sağlar. Bazen ise boksit gibi mineral yatakları oluşmasını sağlamaktadır. Toprağın derinlerinde yeterli besin olmamasından dolayı çoğu ağacın kökleri yüzeye yakın bulunmaktadır. Birçok ağaç mineralleri üst tabakadaki çürüyen yapraklardan ve hayvanlardan sağlamaktadır. Volkanik kökenli olan daha genç yüzeylerde tropik topraklar oldukça verimlidir. Eğer yağmur ormanlarındaki ağaçlar temizlenirse açıkta kalan toprak yüzeylerde yağmur suyu birikebilir ve akıntı olabilir. Bu durum ise erozyon sürecinin başlamasını sağlayabilir. Nihayetinde nehirler ve akıntılar oluşması sonucu sel baskınları meydana gelebilir.
Yağmur ormanlarının iklime etkisi
Doğal bir yağmur ormanı büyük miktarlarda karbon dioksit yayar ve emer. Küresel ölçekte uzun süreli alış-veriş büyük ölçüde dengededir. Tahrip edilmemiş yağmur ormanlarının diğer iklimsel etkilere rağmen atmosferdeki karbondioksit seviyesine küçük bir oranda katkıda bulunmaktadır ( örneğin bulut oluşumu ile su buharının döngüsü). Günümüzde yağmur ormanlarının rahat bırakıldığı düşünülmemelidir. İnsan ve diğer faktörler kaynaklı ormanların yok olması atmosfere büyük miktarda karbondioksit salınımına yol açar. İster doğal isterse insan kaynaklı sebeplerden ötürü olsun ağaçlar ölmekte ve yüksek sıcaklıklar ve kuraklıklar gerçekleşmektedir. Bazı bitki örtüsü ile etkileşimli iklimsel model işletmeleri 2050 yılı civarında kuraklık nedeniyle Amazon yağmur ormanlarının büyük bir kayıp yaşayacağını tahmin etmektedir. Günümüzden 50 milyon yıl sonra uzun süreli kuraklık sonucu Amazon yağmur ormanları yok olarak savanaya dönüşebilir. Bildiğimiz hayvanların torunları Amazon yağmur ormanlarının yerini alacak savanaya uyum sağlayabilir ve yeni sıcaklıklarda gelişebilir.
Yağmur ormanlarının kullanımı
Tropik yağmur ormanları et ve derinin yanı sıra kereste de sağlamaktadır. Ayrıca bu ormanlar turizm alanları sağlamakta ve canlılar için ekosistem oluşturmaktadır. Birçok gıdanın kökeni yağmur ormanlarıdır. Bu gıdalar önceleri birincil orman alanındaki tarım alanlarında yetiştirilmekteydi. Ayrıca bu bitkilerden yapılan ilaçlar mantar enfeksiyonları, ateşlenme, yanıklar, ağrı, solunum problemleri, gastrointestinal sorunlar ve yara tedavisinde kullanılmaktadır.
Yağmur ormanları yerlileri
FUNAI'nin, 18 Ocak 2017 tarihinde yaptığı açıklamaya göre 2005 yılında Brezilya'da dış dünyadan bağımsız yaşayan 40 farklı kabile bulunmaktadır. Kabile sayısı 2007 yılında 67'ye yükselmiştir. Buna ek olarak Brezilya, en fazla dışarıyla bağlantısız kabile bulunduran ülke olan Yeni Gine Adası'nın önüne geçmiştir. Yeni Gine Adası'ndaki Irian Jaya veya West Papua eyaleti 44 farklı kabileye ev sahipliği yapmaktadır. Özellikle Brezilya'da ormansızlaşma sebebiyle kabileler tehlike altındadır.
Orta Afrika Yağmur Ormanları, kısa boylarıyla tanımlanan Mbuti Pigmeleri'ne ev sahipliği yapmaktadır (boyları ortalama 1.5 metre). Bu kabile 1962'de Colin Turnbull'un yaptığı Orman insanları araştırmasının konusunu oluşturmuştur. Güneydoğu Asya'da yaşayan Pigmeler ise "Negrito" olarak tanımlanmaktadır.
Yağmur ormanlarının yok olma nedenleri
Tropikal ve ılıman yağmur ormanları 20. yüzyıl boyunca yoğun ağaç kesimi ve tarımsal temizliğe maruz kalmıştır. Bunun sonucunda ise yağmur ormanlarının Dünya'da kapladığı alanlar azalmaktadır. Biyologlar yağmur ormanlarının kesilip, yaşam alanlarının yok edilmesinin çok sayıda türün neslinin tükenmeye başlamasına sebep olduğunu tahmin etmektedir (Yılda 50.000'den daha fazla tür. Harvard Üniversitesi'nden E. O. Wilson'a göre dünya üzerindeki tüm türlerin çeyreği veya daha fazlası yok olabilir).
Kentsel alanların genişletilmesi, yağmur ormanlarının yok olmasının bir diğer sebebidir. Doğu Avustralya kıyısı boyunca yetişen kıyı yağmur ormanları deniz değişimi yaşam tarzına olan talebi karşılamak için şerit değişiminden dolayı seyrekleşmiştir.
Ormanlar hızlı bir şekilde yok olmaktadır. Batı Afrika Yağmur Ormanları'nın yaklaşık %90'ı yok edilmiş durumdadır. İnsanın adaya ulaşmasından itibaren Madagaskar'ın yağmur ormanlarının 3'te 2'si yok olmuştur. Mevcut oranlar ile Endonezya'nın yağmur ormanlarının 10, Papua Yeni Gine ormanlarının ise 13 ila 16 yıl içinde yok olması öngörülmektedir. Yağmur Ormanları'nı kurtarma örgütüne göre Endonezya'nın ormansızlaşma oranının artmasının başlıca sebebi ucuz sebze yağları ve biyoyakıt talebini karşılamak için palmiye yağı tarlalarının genişletilmesidir. Endonezya'da palmiye yağı tarlaları 9 milyon hektarlık alan kapsamaktadır. Endonezya, Malezya ile birlikte dünya palmiye yağı üretiminin %85'ini karşılamaktadır.
Bazı ülkeler, özellikle Brezilya ormansızlaşma durumunu ulusal bir acil durum ilan etmiştir. Resmi verilere göre Amazon bölgesinin ormansızlaştırılması 2007'ye kıyasla, 2008'de %69 oranında artmıştır. 2007 yılında WWF'nin çıkardığı rapora göre 2030 yılına kadar Amazon Yağmur Ormanlarının yaklaşık %60'ı yok olacak veya ciddi zarar görecektir.
Ancak 30 Ocak 2009 tarihinde New York Times gazetesinde yayınlanan bir makalede şunlar yer almaktadır: "Bir tahmine göre her yıl kesilen her dönüm ormana karşılık tropik bölgelerde 50 dönüm yeni orman büyümektedir." Bozulmuş tarım arazilerinde yetişen yeni orman, ikincil ormanı içermektedir ve bozulmuş orman olarak adlandırılmaktadır.