Protestanlık

Protestanlık nedir?

Protestanlık, Roma Katolik Kilisesi'nde yanlışlıklar olduğunu düşünen Reformcu bir gurubun başlattığı bir Hristiyanlık mezhebidir. Protestanlık, Roma Katoliklik ve Ortodoksluk ile birlikte Hristiyanlığın üç büyük mezhebinden biridir. Protestanlık terimi, 1529 yılında Alman Lutheran Prensleri tarafından fermanla yayınlanan protesto mektubundan gelmektedir. Fermanda, Martin Luther'in öğretilerinin inanca aykırı ve sapkın olduğu belirtilerek karşı çıkılmıştır.

Kökeninin Almanya olması itibari ile, Luther'in ücret ödeyen kişilere günahının hafifletilmesini teklif eden sahtekârlıklara ve satış suistimallerine karşı bir tepki olarak, doksan beş adet tezini yayınladığı 1517 yılı modern hareketin genel olarak başlangıç tarihi kabul edilmektedir. Her ne kadar Roma Katolik Kilisesi'nde daha önce özellikle Peter Waldo, John Wycliffe ve Jan Hus tarafından reform teşebbüsleri yapılmış olsa da sadece Luther daha geniş, kalıcı bir harekete dönüştürmeyi başardı.

Protestanlar papalık üstünlüğü kavramını reddeder ve Roma Katolikliğine göre ekmek ve şarabın Hz. İsa'nın bedenine ve kanına dönüşmesi öğretisini (Efkaristiya) inkar ederler, ancak Mesih'in ekmek ve şarap ayininde (Komünyon) gerçekten zuhur edip etmediği konusunda kendi aralarında da anlaşamazlar. İnanç konusundaki en yüksek otorite olarak tüm inananların rahipliklerini, yalnızca iyi işler yapmaktan çok Tanrının günahları affedecek olması öğretisini (solafide), yalnızca İncil'e olan inançlarını (kutsal geleneklere değil) ve Ahlakı (sola scriptura) vurgularlar. "Beş çözüm" (The Five Solae) kavramı, reformcuların dini inançlarındaki temel farklılıklarını ve Roma Katolik Kilisesi öğretilerine olan zıtlıklarını özetlemektedir.

16. yüzyılda Lutheranizm Almanya'dan Danimarka'ya, Norveç'e, İsveç'e, Finlandiya'ya, Baltık ülkelerine ve İzlanda'ya yayıldı. Reform kiliseleri Almanya, Macaristan, Hollanda, İskoçya, İsviçre ve Fransa'da John Calvin, Huldrych Zwingli ve John Knox gibi reformcular tarafından kuruldu. İngiltere Krallığı'nın Kral VIII. Henry tarafından Roma'dan siyasi olarak ayrılması ile İngiliz kilisesini de bu geniş Reform hareketine sokmuştur. Protestanlar, eğitime, beşeri bilimlere, siyasi ve toplumsal düzene, ekonomiye, sanat alanlarına ve diğer alanlara büyük katkılar sağlayan kendi kültürlerini geliştirdiler. 

Protestanlık, 900 milyonun üzerinde mensubuyla, Hristiyanların dünya çapında yaklaşık %40'ını oluşturmaktadır. Protestan mezhebi, hem Doğunun Ortodoksluğuna göre hem de Roma Katolikliğine göre teolojik ve dini olarak çok daha fazla bölünmüş durumdadır. Yapısal bütünlük ve merkezi insan yönetimine de sahip değildir. Bazı Protestan mezheplerinin dünya çapında kapsamı ve üyeliği olmakla birlikte; diğerlerinin çoğu sadece bir ülkeyle sınırlıdır. Protestanların büyük bir çoğunluğu bir avuç mezhepsel aile üyesidir: Adventizm, Anglicanism, Baptist kilisesi, Reform kilisesi, Lutheranizm, Methodizm ve Pentecostalizm v.b gibi. Muhafazakar olmayan evanjelist, karizmatik, bağımsız ve daha özgürlükçü kiliselerin sayıları artmakta ve Protestan Hristiyanlığının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.

Protestanlık teriminin kökeni

Speyer toplantılarında (Kutsal Roma İmparatorluğu'nda altı ayda bir yapılan) çıkarılan bir Fermanı protesto eden Kutsal Roma İmparatorluğu'nun altı prensi ve on dört imparatorluk özgür şehir yöneticisi, Protestan diye adlandırılan ilk kişilerdi. Ferman, üç yıl önce Kutsal Roma İmparatoru V. Charles tarafından onaylanarak Lutheranlara verilen imtiyazları geri almaktaydı.

Dinsel devrim (16. yüzyıldaki reform hareketleri) sırasında Evanjelik sözcüğü Alman siyasetinin dışında pek az kullanıldı. İncil'e atıfta bulunan evanjelik (Almanca: evangelisch) sözcüğü, dinsel hareketlerin içinde olanlar için çok yaygın şekilde kullanılmıştır. Günümüzde, bu sözcükler, Avrupa'daki Lutheran ve Calvinist gelenekler ve onlarla güçlü bağları olan (örneğin, Amerika'daki Evanjelist Protestan Kilisesi) bazı tarihi Protestan mezhepleri arasında hala tercih edilmektedir. Her şeyin ötesinde, bu terim Almanca konuşulan bölgelerde, örneğin EKD gibi Protestan kiliseler tarafından kullanılır. Kıta Avrupası'nda bir Evanjelik, Lutheran ya da Calvinisttir. Almanca sözü evangelisch Protestan anlamına gelir ve Evanjelicalizm tarafından şekillendirilen kiliseler anlamına gelen Alman evangelikal'den farklıdır. Evanjelik İngilizce kelimesi genellikle Protestan kiliseleri anlamına gelir ve bu nedenle bir bütün olarak Protestanlık anlamına gelmez. Köklerini Evanjelikçiliğin ortaya çıktığı İngiltere'deki Puritanlar'a götürür ve Birleşik Devletler'e getirir. Reformatorisch sözcüğü Almanca'daki evangelisch için bir alternatif olarak kullanılmaktadır ve John Calvin, Huldrych Zwingli ve diğer Reform edilmiş teologların fikirleri tarafından şekillendirilen kiliseleri ifade eden İngilizce reformed kelimesinden farklıdır (Almanca: reformiert).

Protestanlık, genel bir terim olarak diğer büyük Hristiyan geleneklerine, yani Roma Katolikliği ve Doğu Ortodoksluğuna zıt olarak kullanılmaktadır.

Başlangıçta, Protestan kelimesi, Almanya'daki Reform hareketine mensup olan herhangi bir kişiyi kastetmek için genel bir terim haline geldi ve Lutheranlar tarafından kabul gördü. Buna karşın Martin Luther'in kendisi bile, ''Hristiyan ya da Evanjelik'i'' Mesih'i açıktan ifade eden bireylerin kabul edebileceği tek isimler olmasında ısrar etmiştir. Fransız ve İsviçreli Protestanlar ise, Calvinistler için popüler, tarafsız ve alternatif bir isim haline gelen reformed kelimesini (Fransızca: réformée) tercih ettiler.

Protestan kelimesi daha sonra ana Protestan ilkelerine bağlı olan herhangi bir Batı kilisesinin bir üyesine atıfta bulunan daha geniş bir anlam kazandı. Bununla birlikte, çoğunlukla, yanlış bir kullanımla Roma ve Doğu Ortodoks cemaatleri dışındaki herhangi bir kiliseyi kastetmek için kullanılmaktadır. 

Protestanlık inancı

Protestanlık temel kuralları

Bu konuda çeşitli uzmanlar, bir Hristiyan mezhebini nelerin Protestanlığın bir parçası haline getirdiğini araştırmaya çalıştı. Çoğunun onayladığı ortak fikir birliği, Eğer bir Hristiyan mezhep Protestan kabul edilecek olursa, Protestanlığın aşağıdaki üç temel ilkesini kabul etmesi gerektiği yönündedir.

Tek başına Kutsal Yazı

Kilisenin en yüksek otorite kaynağı olan İncil'deki inanış. Reformcuların ilk kiliseleri, kutsal kitabın eleştirel, ancak ciddi bir şekilde okunması ve İncil'i, kilise geleneğinden daha yüksek bir otorite kaynağı olarak kabul ettiklerine inanmaktadır. Protestan Reformundan önce Batı Kilisesinde meydana gelen birçok suistimal, Reformcular'ı kendi geleneğinin çoğunu reddetmeye yol açtı, ancak bazı gelenekler devam edecekti. Reformcu Protestan kiliselerinin ayin ve günah çıkartma gelenekleri muhafaza edildi ve yeniden düzenlendi. 20. yüzyılın başında İncil'in daha az eleştirel okuması, Amerika Birleşik Devletleri'nde gelişerek Kutsal Yazının "köktenci" bir okumasına yol açtı. Hristiyan köktenciler İncil'i Roma Katolik, Doğu Ortodoks, Anglikan ve Lutheran kiliselerinin yaptığı gibi "yanlışsız, hata yapmaz" Tanrının kelimesi olarak okur, ancak tarihi kritik yöntemini kullanmadan metne bağlı bir biçimde yorumlar.

Yalnız Tanrı günahları bağışlar

İnananların günahları için affedilmesi ya da bağışlanması inancı, sadece iman etmek ve iyi şeyler yapmakla değil ancak Mesih'e iman koşuluyla mümkündür. Protestanlar için iyi şeyler yapmak, affedilmeye zemin hazırlamak için gerekli bir yükümlülüktür.

İnananların evrensel tebliğciliği

İnananların evrensel tebliğciliği, Hristiyan dindarlara yalnızca anadilindeki İncil'i okumakla kalmayıp, aynı zamanda hükümete ve kilisenin tüm toplumsal ilişkilerine katılma hakkı ve görevini de ima eder. Kilisenin özünü ve otoritesini seçkin bir papaza teslim eden hiyerarşik sisteme karşıdır ve görevlendirilen rahipleri Tanrı ve halk arasında gerekli ara bulucu olarak görür.

Teslis inancı

Nicene creed (İznik itikadı: İznik konsülünde karar kılınan itikad) itikatına bağlı Protestanlar üç kişiye (Baba Tanrı, Oğlu İsa ve Kutsal Ruh) tek Tanrı olarak inanırlar. Başlangıcını Polonyalı Kardeşlerin (1638'de Polonya'da dağıtılan ve sürgün edilen teslisi reddeden bir kilise topluluğu) yaptığı diğer Protestan gruplar ise teslis inancını reddetmektedir.

Protestanlık Reformları döneminde ortaya çıkan fakat Protestanlığın bir parçası olmayan hareketler, örn. Üniterizm de teslis inancını reddeder. Üniterizm çoğunlukla Transilvanya, İngiltere ve Amerika'da ve başka yerlerde varlığını sürdürüyor.

Beş solae

Beş çözüm (five solae), Protestan Reformu sırasında ortaya çıkan ve günümüz Katolik Kilisesi öğretisine karşı reformcuların teolojik inançlarındaki temel farklılıkları özetleyen beş Latince cümledir (veya slogan). Sola Latince kelimesi "yalnız", "sadece" veya "tek" anlamına gelir.

Beş çözüm ifadelerinin her birinin öğreti özetleri olarak kullanılması, Reformlar sırasında, zamanla ''sola scriptura'' (İncil'in mutlak otorite olması) ilkesine dayanılarak ortaya çıktı. Bu fikir, İncil içerisindeki dört ana öğretiyi içermektedir: İncil öğretimi kurtuluş için ihtiyaçtır (gereklilik); Kurtuluş için gerekli olan tüm öğreti yalnızca İncil'den gelir (Yeterlilik); İncil'de öğretilen her şey doğrudur (kusursuzluk); Kutsal Ruh sayesinde, günahların üstesinden gelen inananlar gerçeği İncil'in kendisinden okuyabilir ve anlayabilirler, ancak anlamak zor olsa da, manaları bireysel inananları gerçek öğretiye yönlendirmek için sıklıkla kilisede karşılıklı münazara edilir (açıklık).

Gereklilik ve Kusursuzluk kavramları sağlam temellere oturmuş fikirlerdi. Aydınlanma dönemi sırasında dışarıdan gelen çok az eleştiriler topluyordu. O dönemde en ihtilaflı fikir, herkesin kolayca İncil'i alıp kurtuluşa yetecek kadar şey öğrenebileceği düşüncesiydi. Buna karşın Reformcular eklesiyoloji (kilise öğreti bilimi; kilise nasıl bir vücut gibi hareket eder) ile ilgilenmekteydi. Katoliklerin fikrinden farklı olarak, inananların hayatına kutsal gerçeklerin uygulandığı süreç hakkında farklı bir anlayışa sahiplerdi. Kilise içerisindeki güvenilir kişiler veya tecrübe edilmiş eski fikirler İncil'in anlaşılmasında özel bir konuma sahipti.

İkinci temel ilke, sola fide (yalnız İsa'ya imanla), Mesih'e olan inancın ebedi kurtuluş için tek başına yeterli olduğunu ifade eder. Kutsal metinden kıyas yoluyla ortaya konan ve dolayısıyla mantıksal olarak (sola scriptura) İncil'in mutlak otoritesini takip etmektedir. Luther ve sonraki reformcuların yaptıklarını yönlendiren ilkedir. Çünkü Sola scriptura (incilin mutlak otoritesi) ilkesi, İncil'i tek öğretim kaynağı olarak ikame etmiştir, sola fide (yalnız İsa'ya iman), reformcuların geri almak istediği öğretimin, yani Mesih ile mümin arasındaki doğrudan, yakın ve kişisel bağlantı olan ana itkisini simgeler; dolayısıyla reformcuların Çalışmaları Christocentric (İsa merkezli) idi.

Diğer (solalar) çözümler, açıklama olanlar daha sonra ortaya çıkmıştır. Buna rağmen temsil ettikleri düşünceler erken dönem Reformun bir parçasıydı.

• Solus Christus: Yalnızca İsa
  

Protestanlar Papa hakkındaki dogmayı, katolik fikrine göre yeryüzündeki Kilisenin başı, Hz. Mesih'in temsilcisi olarak, Mesih tarafından değer verilen eserlerin konsepti ve Mesih'in ve azizlerinin eserlerinin bir hazinesi olmasını, İsa'nın Mesih olduğunun inkarı olarak nitelendirirler. Tanrı ile insanın ara bulucusu sadece Hz. İsa'dır. Diğer taraftan, Katolikler bu sorunlar üzerine Yahudiliğe ilişkin geleneksel anlayışı sürdürmeye ve Hristiyan geleneğinin evrensel bir konsensüsünde ısrar etmiştir.

• Sola Gratia: Yalnızca Rahmet
  

Protestanlar, Roma Katoliklerine göre kurtuluşun, Tanrı'nın lütfuna ve bir kişinin kendi yaptığı şeylerin esasına bağlı olduğu düşüncesinin farkına vardı. Reformcular ise kurtuluşun yalnızca İsa Mesih'in şefaati sayesinde Kutsal Ruh tarafından dağıtılan, Tanrı'nın bir armağanı olduğunu (yani, Tanrı'nın özgür lütuf hareketi) benimsediler. Sonuç olarak, bir günahkarın Tanrı'nın lütfu ile üzerinde gerçekleşen değişim yüzünden Tanrı tarafından kabul edilmeyeceğini ve inananların yaptıklarının kıymeti dikkate alınmadan kabul edileceğini savunuyorlardı, çünkü hiç kimse kurtuluşa layık değildir [Matt. 7:21].

• Soli Deo Gloria: Yalnızca Tanrıya Şan ve zafer
  

Kurtuluş sırf onun istemesi ve eylemi yoluyla gerçekleştirildiğinden, Tüm muzafferiyet ve Şan Tanrıya aittir. Lütuf herkese değildir, sadece İsa'nın çarmıh üzerinde olan tüm kefaretinin kifayetinin yanı sıra bu kefaret içindeki iman lütfu da, müminin kalbinde kutsal ruh tarafından yaratılmıştır. Reformcular, insanların -hatta Katolik Kilisesi tarafından azizleştirilenlerin, Papaların ve kilise hiyerarşisi tarafından kutsanmış azizlerin- zafere layık olmadığına inanırlar.

Mesih'in Efkaristiyada varlığı

Protestan hareketi 16. yüzyılın ortalarından sonuna doğru birçok farklı dallara ayrılmaya başladı. Farklılaşmanın merkez noktalarından biri, ''Efkariyen'' (şarap-ekmek ayini) üzerinde tartışmalara neden oldu. Erken Protestanlar, Katolik misyonunda kullanılan ekmek ve şarabın, Mesih'in bedenine, kanına, ruhuna ve tanrısallığına dönüştürülmesiyle doğal maddesini kaybetmelerinin öğretildiği, eski Katolik dogmasını reddetmekteydiler. Mesih'in bedeninin ve kanının Kutsal Ayin'deki varolmaklığı ile ilgili olarak birbirleriyle görüş ayrılığı yaşıyorlardı.

Lutheranlar, Rab'bin Akşam Yemeğindeki, kutsal ekmek ve şarabın (içindeki beraberindeki ve bu form altındaki), yiyip içenlere ekmek ve şarap olan unsurların Mesih'in gerçek vücudu ve kanı olduğuna inanmaktaydılar. [1Cor 10:16 ] [11: 20,27] Concord Formula'nın farzlar (yapılması zorunlu) birliği dediği bir öğreti. Tanrı kutsallığı kabul eden herkese samimiyetle, [Lk 22: 19-20] günahların bağışlanması, [Mt 26:28] ebedi kurtuluşu önermektedir.

Reform kiliseleri, Mesih'in gerçek manevi varlığını ya da kutsal varlığını vurgular; bununla kastedilen şey, seçilmiş müminin mağfirete ulaşıp kurtulması ancak Hz. İsa'nın iştiraki ile olabileceği düşüncesidir, buda ancak içindekilerden ziyade ekmek ve şarabın kendileri ile ilgilidir. Kalvinistler, Lutheran'ın ayinlere katılanların tümü hem inananlar hem de inanmayan kişiler, tarafından ağız yoluyla kutsal beden ve kan almaları beyanını reddeder; bunun yerine, Mesih'in müminlerle inanç yoluyla birleştiğini iddia eder; buna göre akşam yemeği dışa dönük ve görünür bir yardımdır. Buna genellikle dinamik varlığı denir.

Bir Protestanın taşıdığı basit ve popüler görüş Zwinglian'a aittir. Yukarıda bahsedilen dini karmaşıklıkları dikkate almaksızın Rabb'in akşam yemeğini yalnızca katılımcıların paylaştıkları inancın bir simgesi, çarmıha gerilme olaylarının anısına bir sembol ve bir hatırlatma olarak görebilir. Birlikte sabit kadem olduklarını Mesih'in bedeni olarak bir anıtsallık manzarası olarak anılır.

Protestanlık tarihi

Protestanlıkta ön reformasyon

1130'lu yılların sonlarında, Brescialı Arnold, bir İtalyan, kilise özel kurul üyesi, Roma Katolik Kilisesi'ni reforma sokmaya çalışan ilk teologlardan biri oldu. Ölümünden sonra, keşiş fakirliği konusundaki öğretileri Arnoldistler, daha sonra Waldensianslar (mal varlıklarını makamlarını dine adayanlar) ve ruhani Franciscanlar (Dilenciler mezhebi) arasında rağbet kazandı, buna karşın resmi olarak kınamasıyla ilgili hiçbir yazılı kelime kalmamıştır. 1170'lerin başında, Peter Waldo Waldensian'ları kurdu. İncil'in Katolik Kilisesi ile çatışmalara yol açan bir yorumunu savundu. 1215 yılına gelindiğinde, Waldensians sapkın ilan edildi ve zulme maruz kaldı. Buna rağmen, hareket bugüne kadar Reformcu geleneğin daha geniş bir parçası olarak İtalya'da varlığını sürdürmektedir.

John Wycliffe, daha sonra "Reformasyonun Sabah Yıldızı" olarak adlandırılan 1370'lerde etkinliğini İngiliz bir reformcu olarak başlattı. Papanın, laik güç üzerindeki otoritesini reddetti, İncil'i İngilizce'ye tercüme etti ve din adamlığı karşıtlı ve kutsal kitap temelli reformlarını vaaz etti.

15. yüzyılın ilk on yılında başlayarak, Jan Hus, Bir Roma Katolik rahibi, Çek bir reformcu ve profesör- John Wycliffe'nin yazılarından etkilenerek, Hussite hareketini kurdu. Bu reformcu Bohemyen (Çekya'da bir bölge) dini mezhebini şiddetle savundu. Israrlı bir şekilde yerleşik dini inançlara aykırı sapkın olduğu ve tövbe etmediği suçlamasıyla afaroz edildi ve Kostniçe (Constance) piskoposluğu isteğiyle 1415'te laik otoriteler tarafından Kostniçede kazıga bağlanarak yakıldı. Onun idamından sonra, bir isyan patlak verdi. Hussitesler, Papa tarafından onlara karşı ilan edilen arka arkaya beş haçlı seferiyle mağlup edildi.

Daha sonra, teolojik tartışmalar Hussite hareketinde bir ayrılığa neden oldu. Utraquists, hem ekmek hem de şarabı Efkarisya ayini sırasında halkın yönetmesi gerektiğini savundu. Bir başka önemli grup olan taboriler ise, Hussite Savaşları sırasında Lipany muharebesinde Utraquistlerle ters düşmüşlerdi. Hussitler arasında iki ayrı grup vardı: Ilımlı ve radikal hareketler. Bohemya'daki diğer daha küçük bölgesel Hussite şubeleri arasında Ademciler, Orebitler, Yetimler ve Praglılar bulunmaktaydı.

Hussite Savaşları, Kutsal Roma İmparatoru Sigismund, Katolik müttefikleri ve ılımlı Husilerin zaferi ve radikal Hussitlerin yenilgisi ile sonuçlandı. Savaştan sonra, hem ılımlı hem de radikal Hussitizm Katolikler tarafından artarak zulüm görmekteydi.

1475'ten başlayarak, bir İtalyan Dominiken (bir katolik mezhebi) rahibi Girolamo Savonarola bir Hristiyan yenilenmesi çağrısında bulundu. Daha sonra Martin Luther, rahibin yazılarının bazılarını okudu ve iman ve lütuf üzerindeki düşüncelerini Luther kendi inanç öğretimini, tek başına iman yoluyla öngören bir şehit ve öncü olarak onu övdü.

Hus'un takipçilerinin bir kısmı, Otuz Yıl Savaşı ve Karşı Reformasyon'da neredeyse tamamen imha edildikten sonra 1722'de Saksonya'nın Herrnhut kentinde Kont Nicolaus von Zinzendorf'un liderliğinde yenilenmiş olan Unitas Fratrum'u "Kardeşlerin Birliği" ni kurdu. Bugün genellikle İngilizce olarak Moravya Kilisesi ve Almanca olarak Herrnhuter Brüdergemeine olarak anılmaktadır.

Protestan Reformu

Protestan Reformu, Roma Katolik Kilisesi'ni yeniden yapılandırmaya yönelik bir girişim olarak başladı.

Martin Luther, 31 Ekim 1517 Azizler Günü'nde (All Hallows 'Eve) Almanya'nın Wittenberg kentinde yer alan Kale Kilisesi (All Saints) ''Tüm azizler'' kapısına astığı, Doksan Beş Tezinde (Endülüjans'ın Gücü Üzerine Tartışmalar) , Roma Katolik Kilisesi'nin öğretsel ve işlevsel kötüye kullanımlarını özellikle Endülüjans (Günahların affedilmesi) satışlarındaki suistimalleri ayrıntılarıyla ortaya koymuştu. Bu tezler bir çok açıdan kilise ve papalığı, kefaret uygulamalarını, kişiye özel yargılamaları ve papanın otoritesi de dahil olmak üzere tartışmaya ve eleştiriye açıyordu. Luther daha sonra Katolik inancına karşı Meryem Anaya olan bağlılıklarına, Azizlere ve onların Tanrıyla yaptıkları aracılığa, kutsal nesnelere, ruhban sınıfının zorunlu evlenmeme yeminine, münzevi yaşam tarzına, kutsal Papa'nın otoritesine, dini hukuka, kınama ve afaroza karşı, laik hükümdarların dini meselelerdeki rolü üzerine çalışmalar yapacaktı. Dini konularda Hristiyanlık ile hukuk arasındaki ilişki, iyi işler ve kutsal kitaplar.

Reform, Johannes Gutenberg tarafından icat edilen yeni matbaanın ve okur yazarlığın bir zaferiydi. Luther'in Kutsal Kitap İncil'i Almanca'ya çevirmesi, okur yazarlığın yayılmasındaki belirleyici andı ve dini kitapların ve broşürlerin basılıp dağıtımını teşvik etti. 1517'den itibaren dini kitapçıklar Avrupa'nın çoğuna yayıldı.

Luther'in Papa tarafından afarozu ve Reformasyonunun kınanmasını takiben, John Calvin'in eserleri ve yazıları, İsviçre, İskoçya, Macaristan, Almanya ve diğer yerlerde çeşitli gruplar arasında esnek bir fikir birliğinin kurulmasında etkili oldu. 1526'da Piskopos'un atılmasından ve Bern kenti reformcusu William Farel'in başarısız girişimlerinden sonra Calvin'den, bir hukuk öğrencisiyken elde etmiş olduğu örgütsel beceriyi Cenevre şehrini disipline etmek için kullanması talep edildi. Onun 1541 tarihli yönetmelikleri, kilisenin kent konseyi ve meclisi ile olan ilişkilerinin işbirliği yaparak, yaşamın her alanına ahlak getirilmesini üzerine alıyordu. Cenevre akademisinin 1559'da kurulmasından sonra Cenevre, Protestan hareketin gayri resmi başkenti oldu ve Avrupa'daki Protestan sürgünler için sığınma yeri oldu ve onları Calvinist misyonerler olarak eğitti. 1563'te Calvin'in ölümünden sonra inanç yayılmaya devam etti.

Protestanlık, Alman topraklarından Protestanların ''Huguenot'' diye adlandırıldığı Fransa'ya da yayılmıştı. Calvin, Cenevre'deki üssünden Fransız dini meselelerine ilgi duymaya devam etti. Orada cemaatleri yönetmek için düzenli olarak papazları eğitti. Büyük zulme rağmen, Reform edilen geleneksel inançlar, ulusun geniş kesimlerinde istikrarlı bir ilerleme göstererek, Katolik kurumunun katı sertliği ve kayıtsızlığıyla inançtan soğutulmuş insanları cezbediyordu. Fransız Protestanlığı, 1550'li yıllarda soyluların açıktan konuşmaları ile daha belirgin hale getirilen kesin bir siyasi nitelik kazanmaya başladı. Bu ise Fransız dini Savaşları olarak bilinen bir dizi çatışma için ön koşulların başlangıcı oldu. 1559'da Fransada II. Henry'nin ani ölümü ile iç savaşlar ivme kazandı. Vahşet, nefret ve öfke, bu dönemi anlatan ifadeler oldu. Ağustos 1572'deki Aziz Bartholomew günü katliamı, Roma Katolik taraftarlarının Fransa çapında yok ettiği 30.000 ila 100.000 arası Protestan (Huguenot), dönemin en şiddetli halini betimler. Savaşlar ancak, Fransa karalı 4. Henry'nin Protestan azınlığa devletin resmi hoşgörüsünü vaat eden Nantes Fermanını çıkardığında sona erdi. Fakat bu Ferman son derece kısıtlı koşullar altında sonuç verdi. Roma Katolikliği resmi devlet dini olarak kaldı ve Fransız Protestanların sayısı sonraki yüzyılda kademeli olarak düştü ve Louis XIV'in, Nantes Fermanını iptal eden, Fontainebleau Fermanı Roma Katolikliğini bir kez daha yasal dine çevirdi ve son noktayı koydu. Fontainebleau Fermanına cevaben, Brandenburg Seçici kurul üyesi I. Frederick William , Potsdam Fermanını ilan etti ve Huguenot mültecilerine serbest geçiş hakkı verdi. 17. yüzyılın sonlarında birçok Huguenot İngiltere, Hollanda, Prusya, İsviçre ve İngiliz ve Hollanda denizaşırı sömürgelerine kaçtı. Önemli sayıda bir grup ise Fransa'nın Cévennes bölgesinde kaldı.

Almanya'daki olaylara paralel olarak, Huldrych Zwingli önderliğinde İsviçre'de bir hareket başladı. Zwingli, 1518 yılında Zürih'e yerleşen bir bilgin ve vaiz idi. İki hareket teoloji ile ilgili pek çok konuda anlaşmalarına rağmen, çözümlenmemiş bazı farklılıklar onları ayrı tuttu. Alman eyaletleri ve İsviçre Konfederasyonu arasında uzun süredir devam eden bir kızgınlık, Zwingli'nin fikirlerinin Lutheranizme ne kadar borçlu olduğu konusunda ısınan tartışmalara yol açtı. Hessen Alman Prensi Philip, Zwingli ile Luther arasında bir ittifak oluşturma potansiyelini gördü. Şatosunda 1529'da, şimdi Marburg münazarası olarak bilinmekte, başarısızlığı nedeniyle rezil olan bir toplantı düzenledi. İki adam da bir kilit doktrin üzerinde tartışmalarından dolayı herhangi bir anlaşmaya varamadılar.

Papa, Aragonlu Catherine ile olan evliliğini iptal edemeden 1534'te Kral VIII. Henry , İngiltere'deki tüm papalık yetkilerine son verdi; bu reforma ilişkin düşüncelerin kapılarını açtı. İngiltere Kilisesindeki reformcular, bazen eski Katolik geleneğe ve bazende daha çok reforma tabi ilkelere sempati duydular. Yavaş yavaş gelişerek Roma Katolik ve Protestan gelenekleri arasında orta bir yol kabul edilen bir gelenek haline gelmişlerdir. İngiliz Reformu belirli bir rota takip etti. İngiliz Reformasyonunun farklı karakteri öncelikle VIII. Henry 'in siyasi gerekliliklerine göre yönlendirildiği gerçeğinden kaynaklanıyordu. Kral Henry, İngiltere'nin Kilisesinden Roma'nın otoritesini kaldırmaya karar verdi. 1534'te, Üstünlük Yasası, Henry'yi İngiltere Kilisesinin dünyadaki tek yüce lideri olarak tanıdı. 1535-1540 yılları arasında Thomas Cromwell tarafından Manastırların tasfiyesi Yasası olarak bilinen politika yürürlüğe girdi. I. Mary döneminde kısa bir Roma Katolik restorasyonunu takiben, I. Elizabeth döneminde esnek bir uzlaşı oluştu. Elizabethin dini kurgusu büyük ölçüde Anglikanlığı ayrı bir kilise geleneğine dönüştürdü. Uzlaşma rahatsızdı ve bir tarafta aşırı derecede Calvinizm ile diğer taraftan Roma Katolikliği arasında dönüp duruyordu. 17. yüzyılda Püriten Devrimi ya da İngiliz İç Savaşı'na kadar nispeten başarılıydı.

Kıta üzerindeki Karşı Reformasyonun başarısı ve ileri Protestan reformu gerçekleştirmeye adamış bir Püriten gurubun genişleyerek büyümesi Elizabeth Çağı'nı kutuplaştırdı. İlk Püriten hareketi İngiltere Kilisesinde bir reform hareketi idi. Arzusu, İngiltere Kilisesinin Avrupa Protestan kiliselerine, özellikle Cenevre'ye daha yakından benzemekti. Daha sonraki Puriten hareketleri ise çoğu zaman itirazcı ve uyuşmayan olarak adlandırılan çeşitli Reformcu mezheplerin oluşmasına yol açtı.

1560 İskoç Reformu, İskoçya Kilisesini kesin bir biçimde şekillendirdi. İskoçya'daki Reformasyon, Reform edilen istikamet boyunca bir kilisenin kurulmasıyla Fransa'nın olmasındansa İngiliz nüfuzunun politik zaferi olarak son derece başarılı bir şekilde sonuçlandırıldı. John Knox İskoç Reformasyonunun lideri olarak görülür. 1560 İskoç Reformasyon Parlamentosu Papa'nın yetki alanını Papalık Mahkemesi Yasası ile reddetti, kiliselerde yapılan ekmek ve şarabın takdisi ayinini yasakladı ve Protestan İman itirafını kabul ederek onayladı. Bunlar, kayıp kızının adına İskoçya'yı Fransız egemenliği altında vekaleten yöneten Guise'li Meryem rejimine karşı yapılan bir ihtilal ile mümkün olmuştu.

Protestan Reformasyonun en önemli aktivistlerinden bazıları: Jacobus Arminius, Theodore Beza, Martin Bucer, Andreas von Carlstadt, Heinrich Bullinger, Balthasar Hubmaier, Thomas Cranmer, William Farel, Thomas Müntzer, Laurentius Petri, Olaus Petri, Philipp Melanchthon, Menno Simons, Louis de Berquin, Primož Trubar ve John Smyth.

Bu dinsel ayaklanma sırasında, 1524-25 Alman Köylü Savaşı, Bavyera, Thüringen ve Swabian prenslikleri boyunca yayıldı. Düşük Ülkelerdeki (Belçika ,Hollanda Lüksemburg) Seksen Yıl Savaşları'ndan ve Fransız Din Savaşları'ndan sonra, Kutsal Roma İmparatorluğu devletlerinin düşünce bölünmesi, 1618-1648 yılları arasındaki Otuz Yıl Savaşları'nda kaçınılmaz bir şekilde ortaya çıktı. Almanya'nın çoğunu harap etti ve nüfusunun %25 ila %40'ını yok etti. Otuz Yıl Savaşı'nı sona erdiren Vestfalya Barışı'nın temel ilkeleri şunlardı:

• Bütün taraflar, her prensin kendi devletinin dinini belirleme hakkına sahip olduğu, 1555 yılının Augsburg Barışını tanıyor olacak, seçenekler Roma Katolikliği, Lutheranlık ve şimdi de Calvinizm olacaktır. (Cuius bölge ilkesi, eius dini ilkesi)
  

• Hristiyanların yaşadıkları prensliklerde kendi mezheplerine ait kilise olmayan yerlerde, inançlarını halka açık alanlarda , tahsis edilen saatlerde ve mahremlerinde yaşamaları garanti edilmiştir.
  

• Antlaşma ayrıca Papalığın pan-Avrupa politik gücünü de etkili bir şekilde sona erdirdi. Papa X. Innocent , ''bull Zelo Domus Dei '' sinde anlaşmayı hükümsüz, beyhude, insafsız, adaletsiz, lanetli, ahlaksız, ahmakça, tüm zamanlar için etkisiz ve anlamsız ilan etti. Avrupalı egemenler, Katolik ve Protestan aynı şekilde onun kararını dikkate almadı.
  

Reform sonrası Protestanlık

Büyük Uyanışlar, Anglo-Amerikan dini tarihindeki hızlı ve çarpıcı dini canlanma dönemleri idi.

İlk Büyük Uyanış, Protestan Avrupa ve İngiliz Amerika'sında, özellikle Amerikan kolonilerinde 1730 ve 1740'larda yayılan Amerikan Protestanlığına kalıcı bir etki bırakan bir evanjelik ve canlanma hareketiydi. Dinleyicilere, İsa Mesih tarafından kurtarılmaya gereksinimlerini hissettiren, derin kişisel ilhamı veren, güçlü vaazlardan kaynaklandı. Ritüelden, törenden, kutsalcılık ve hiyerarşiden uzaklaştırarak, Hristiyanlığı, derin bir manevi kanaat ve kurtuluş duygusuyla besleyerek ve içsel bakışı teşvik ederek ve kişisel ahlakın yeni standartlarına teslimiyetle, yoğun bir şekilde ortalama bir kişi için kişiselleştirdi.

İkinci Büyük Uyanış 1790 civarında başladı. 1800 yılına kadar ivme kazandı. 1820'den sonra, hareketleri yöneten vaizlerin yönlendirmesiyle Baptist ve Metodist cemaatler arasında üyelik hızla arttı. 1840'ların sonuna doğru zirve yaptı. Şüphecilik, deism ve rasyonalizme karşı bir tepki olarak tarif edilmekte olsa da, o zaman bu güçlerin yeniden canlanma başlatmak için neden baskı gördüğü tam olarak anlaşılmamıştır. Mevcut evanjelik mezheplerine milyonlarca yeni üye kaydetti ve yeni mezheplerin oluşmasına yol açtı.

Üçüncü Büyük Uyanış, Amerikan tarihinde dini aktivizmin işaret ettiği ve 1850'lerin sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar uzanan varsayımsal bir tarihsel dönemi ifade eder. İnsanlığın tüm dünyayı reformlaştırmasından sonra Mesih'in İkinci Gelişi'nin gerçekleşeceğine dair postmillennial inanıştan güç toplandı. Hristiyanlığı toplumsal meselelere uygulayan ve dünya çapındaki misyoner hareketlerin de etkisiyle Uyanış'tan güç alan Sosyal Gospel (Bir Protestan hareket; postmillenialist fakat yeryüzünden alkol savaş zina v.b günahlar kalkmadıkça İsa Mesih'in gelmeyeceği bu yüzden bunları kaldırmak için çalışan bir hareket) hareketi ile bağlantılıydı. Kutsalcılar, Nasıren ve Hristiyan Bilim Hareketi gibi yeni gruplar ortaya çıktı.

Dördüncü Büyük Uyanış, bazı bilim adamlarının -özellikle Robert Fogel'in - 1960'ların sonlarında ve 1970'lerin başında ABD'de gerçekleştiğini söylerken bazıları II. Dünya Savaşı'ndan sonraki çağa bakarlar. Hristiyan dini bir uyanıştır. Terminoloji tartışmalıdır. Bu nedenle, Dördüncü Büyük Uyanış fikri, genel olarak kabul görmemiştir.

1904'te Galler'de Protestan bir canlanma, yerel nüfusta çok büyük bir etkiye sahipti. İngiliz modernleşmesinin bir parçası olan bu kilise, özellikle Metodist ve Vaftizci olmak üzere birçok kişiyi kiliselere çekti.

20. yüzyılda Protestan Hristiyanlıkta dikkate değer bir gelişme, modern Pentikostatik (mucize vari olaylara inanan) hareketin yükselişiydi. Methodist ve Wesleyan köklerden yayılan, Los Angeles'taki Azusa Caddesi'ndeki şehir misyonerliğindeki toplantıda ortaya çıktı. Oradan dünyaya yayılmış, Tanrı'nın orada mucizevi hareketleri olduğuna inandıkları tecrübe eden kişiler tarafından taşındı. Bu Pentecost vari tezahürler, bu iki Büyük Uyanış'ta görüldüğü gibi, tarih boyunca sürekli olarak kanıt peşindedir. Halihazırda kurulan mezhepler içerisinde Karizmatik hareketi doğuran pentekostalizm, Batı Hristiyanlığında önemli bir güç olmayı sürdürüyor.

Amerika Birleşik Devletleri'nde ve dünyanın başka yerlerinde, Protestan mezheplerin evanjelik kanadında, özellikle de daha fazla evanjelike olanlarda ciddi bir artış ve ana akım liberal kiliselerde buna mukabil bir düşüş meydana gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrası dönem Liberal Hristiyanlık yükselişe geçti ve liberal bir perspektiften de pek çok seminer düzenlendi ve öğretildi. İkinci Dünya Savaşı sonrası döneminde, eğilim Amerika'daki seminer ve kilise yapılarındaki muhafazakâr yapıya geri döndü.

Avrupa'da, dine riayet etmekten ve Hristiyan öğretilerine inanmaktan genel bir uzaklaşma ve laikliğe bir yönelme bulunmaktadır. Aydınlanma laikliğin yaygınlaşmasından büyük ölçüde sorumludur. Birçok bilim insanı, laiklik ve Protestanlığın yükselişi arasında bağı tartışmış, Protestan ülkelerdeki geniş kapsamlı özgürlüğe bağlamışlardır. Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Avustralya'daki Hristiyan dini davranışları Avrupa'dan çok daha yüksektir. ABD diğer gelişmiş ülkelere kıyasla özellikle dindar kalır. Tarihsel olarak Roma Katolik olan Güney Amerika, 20. ve 21. yüzyıllarda büyük bir Protestan ve Evanjelist aşılama yaşadı.

Protestanlıkta radikal reformasyon

Ana akım Lutheran, Calvinist ve Zwinglian hareketlerinden farklı olarak, devlet desteği bulamayan Radikal Reformasyon, genellikle "Kilise görünürlüğü" fikrini "Kilise görünmezliği" nden farklı olarak terk etti. Devlet tarafından onaylanan protestan muhaliflerin makul uzantıları, kurulu otoriteden aldığı bağımsızlığının değerini bir adım daha ileri götürdü, aynı şeyi sivil bölge için savundu. Radikal Reformasyon ana akım kaynağı değildi, ancak Almanya, İsviçre ve Avusturya'nın bir bölümünde büyük bir çoğunluk hem Roman Katolikleri hem de Magisterial Protestanlar tarafından karşı karşıya kaldığı yoğun zulüm karşısında Radikal Reformasyona bir sempati duyacaktı.

Erken dönem Anabaptistler, reformlarının yalnızca teolojiyi değil, aynı zamanda Hristiyanların gerçek yaşamlarını, özellikle de siyasi ve sosyal ilişkilerini saflaştırması gerektiğine inanmaktadır. Dolayısıyla, kilise ne devlet, ne vergi ne de kılıç kullanımı ile devlet tarafından desteklenmemelidir; Hıristiyanlık, gönüllü mahkumiyet, kimseyi zorlayamayan ancak ve ancak bir bireysel karar verme meselesiydi. Hubmaier ve Hofmann gibi Protestan kiliselerin dini liderleri, bebeklerin vaftiz edilmesinin geçersizliğini, bunun yerine Müminlerin vaftiz edilmesini savunmuşlardır. Bu, reformcular için yeni bir doktrin değildi, ancak 1147'deki Albigenses gibi önceki gruplar tarafından öğretildi. Radikal Reformcuların çoğu Anabaptist olmasına rağmen, bazıları kendilerini geleneksel ana akım Anabaptist olarak tanıtmadılar. Thomas Müntzer, Alman Köylü Savaşı'na karıştı. Andreas Karlstadt, Huldrych Zwingli ve Martin Luther'e teorik açıdan itiraz ederek şiddetsizlik dersi verdi ve yetişkin inananlara 2. defa vaftiz edilmeden bebeklere vaftiz etmeyi reddetti. Kaspar Schwenkfeld ve Sebastian Franck, Alman tasavvuf ve ruhsalcılıktan etkilenmiştir.

Radikal Reformasyonla ilişkili birçoğu göz önüne alındığında, Magisterial Reformasyonu yeterince ilerlememişti. Örneğin, Radikal Reformcu Andreas von Bodenstein Karlstadt, Wittenberg'de Lutheran teologlarına "yeni Papacı" olarak tanıtıldı. "Magister" terimi "öğretmen" anlamına geldiğinden, Magisterial Reformasyonu da bir öğretmenin otoritesine vurgu yapması ile karakterize edilir. Bu alanlarındaki saygın Rahiplikleriyle reform hareketlerinin liderleri olarak Luther, Calvin ve Zwingli'nin ön plana çıkmasıyla açıkça görülüyor. Otoriteleri nedeniyle Radikal Reformcular tarafından Roma'nın Papalarına çok benzemekle eleştiriliyorlardı. Radikal Reformasyonun daha politik bir yanı Hans Hut'un düşünce ve uygulamasında görülebilir, ancak tipik olarak Anabaptizm pasifizmle ilişkilendirilmiştir.

Amish, Mennonit ve Hutteritler gibi çeşitli çeşitlemeler biçimindeki anabaptizm Radikal Reformasyon'dan ortaya çıktı. Daha sonraları da Schwarzenau Kardeşleri, Bruderhof ve Apostolic Hristiyan Kiliseleri, Anabaptist çevrelerde ortaya çıkacaktı.

Protestanlık mezhepleri

Protestanlar, ortak temel doktrinlerini ve gruplarının adını mezhep olarak paylaşan belirli cemaatler veya kiliseler grubu Cemaatlerine atıfta bulunur. Bir örnek olarak ; Mezhep (ulusal gövde ) terimi, şubeden (mezhep ailesi, gelenek), topluluk (uluslararası gövde) ve cemaatten (kilise) ayırt edilmelidir. Bu Protestan kiliseleri sınıflandırmak için evrensel bir yol değildir, çünkü bazen yapılarında geniş çeşitlilik gösterebilir, sadece farkı göstermek için:

Şube / mezhep ailesi / gelenek: Metodizm

Topluluk / uluslararası gövde: Dünya Metodist Konseyi

Mezhep / Ulusal Gövde: Birleşik Metodist Kilisesi

Cemaat / kilise: Birleşmiş Birinci Metodist Kilisesi (Paintsville, Kentucky)

Protestanlar, Katolik Kilisesi'nin İsa Mesih'e iman eden herkesi kapsayan tek bir gerçek kilise olan ''görünmez kilise'' öğretisini reddettiler. Bazı Protestan mezhepleri diğer mezheplerden daha az razıdırlar ve bazılarının temel Ortodoksluğu diğerlerinin çoğunun sorgulamasına neden olur. Bireysel mezhepler de çok ince dini farklılıklar üzerine kurulmuştur. Diğer mezhepler aynı inançların yalnızca bölgesel veya etnik ifadeleridir. Beş sola Protestan inancının temel ilkeleri olduğu için, mezhep olamayan gruplar ve örgütler de Protestan kabul edilir.

Çeşitli ekümenik hareketler, çeşitli birleşme modellerine göre farklı bölünmüş Protestan mezhepleriyle işbirliği ya da yeniden örgütlenmelerine teşebbüs etmişti, ancak bölünmeler ittifakları aşmaya devam ediyor; zira kiliselerin herhangi birine bağlılığı olan, inançları yetkili olarak tanımlayabilen herhangi bir kapsayıcı otorite yok. Çoğu mezhep, Hristiyan inancın temel özelliklerinde ortak inançları paylaşırken birçok ikincil öğretide farklılaşmaktadır, ancak önemli olan ve ikincil olan şey kendine has bir inanış meselesidir.

Birçok ülke kendi ulusal kiliselerini kurarak, dini yapıyla devlet arasında bağlantı oluşturmuş durumdadır. Protestan mezhebini bir devlet dini olarak kuran yargı sistemleri, birçok İskandinav ülkesini kapsar; Danimarka (Grönland dahil), Faroe Adaları (kilisesi 2007'den beri bağımsızdır), İzlanda ve Norveç Evanjelik Protestan Lutheran kiliseleri kurdu. Tuvalu, Reform edilmiş gelenekte dünyada tek kurulan kiliseye sahipken, Tonga ise Methodist gelenektedir. İngiltere Kilisesi, İngiltere'de resmen kurulmuş dini kurum ve ayrıca Anglikan Cemaati Ana Kilisesi'dir.

1869'da Finlandiya, Protestan Kilisesi Kanunu ile Evanjelik Protestan Lutheran kilisesini ilga eden ilk İskandinav ülkesidir. Kilise halen devletle özel bir ilişki sürdürse de Finlandiya Anayasasında veya Finlandiya Parlamentosu tarafından kabul edilen diğer yasalarda devlet dini olarak tanımlanmamaktadır. 2000 yılında İsveç, bunu yapan ikinci Kuzey oldu.

Birleşmiş ve birleştiren kiliseler

Birleşmiş ve birleştiren kiliseleri, birleşmeden iki veya daha fazla Protestan mezhep birliğinden oluşan kiliselerdir.

Tarihsel olarak, Protestan kiliselerinin birlikleri, genellikle halkının dini alanını daha sıkı kontrol edebilmek için hem de diğer örgütsel nedenlerden dolayı devlet tarafından zorlanmıştı. Modern Hristiyan ekümenliği ilerledikçe, çeşitli Protestan gelenekleri arasındaki birlikler gittikçe yaygınlaşmış ve sonuçta birleşmiş ve birleşen kiliseler sayıca artmıştır. Son zamanlardaki başlıca örneklerden bazıları Fransa Birleşik Protestan Kilisesi (2013) ve Hollanda Protestan Kilisesi (2004)'dir. Ana akım Protestanlık laikliğin yükselişi nedeniyle Avrupa'da ve Kuzey Amerika'da küçülürken Reform edilmiş Lutheran mezhepleri birleşerek çoğu zaman ülke çapında geniş çaplı mezhepler oluşturmaktadırlar. Bu durum Evanjelistler arasında çok daha az yaygındır, Mezhep olmayan, karizmatik kiliseler ve yenileri artmakta ve çoğu birbirinden bağımsız kalmaktadırlar. 

Belki de en eski resmi birleşik kilise, Almanya'daki Evanjelik Kilisesi, Birleşik (Prusya Birliği) ve Reform kiliselerinden oluşan (1817'ye kadar uzanan bir birlik) bir Lutheran federasyonudur. Birlik dizisinin ilk örneği Idstein'da rahipler meclisidir. Ağustos 1817'de Hesse ve Nassau'da Protestan Kilisesi'ni oluşturmak üzere gerçekleşmiştir.Yüz yıl sonra Idstein Birlikleri Kilisesi'ni adlandırmak üzere anıldı.

Bütün dünyada, birleşmiş ya da birleştirici kiliseler, önceki Protestan mezheplerinden farklı bir karışım içermektedir. Bununla birlikte, pek çok birleşik ve birleştirici kiliselerin Reform geleneğinde miras sahibi bir veya daha fazla selefi vardır ve birçoğu Reform Kiliseler Dünya Birliği ittifakına üye olma eğilimleri gösterir.

Protestanlık ana dalları

Günümüzde dal olarak görülen Protestanlar, Reformasyondan bu yana önemli hareketlerden nasıl etkilendiklerine göre farklılıkları ortaya konabilir. Bu hareketlerin bazıları ortak bir soya sahip olsa da ; bazen doğrudan bireysel mezhepler olarak doğmuşlardır. Daha önce belirtilmiş olan çok sayıda mezhep nedeniyle bu bölümde, sadece Protestanlığın bir parçası olarak kabul edilen en büyük mezhep aileleri veya dalları ele alınmaktadır. Bunlar alfabetik sırasıyla: Adventist, Anglikan, Vaftizci, Calvinist (Reformcu), Lutheran, Metodist ve Pentekostal mezhepleridir. Küçük ama tarihsel olarak önemli Anabaptist dal da tartışılmaktadır.

Adventizm

Adventizm 19. yüzyılda Birleşik Devletler'de İkinci Büyük Uyanışı canlandırması bağlamında başladı. İsmi, İsa Mesih'in yakın zamandaki II. geliş (veya "İkinci Basamak") inancına atıfta bulunmaktadır. William Miller, 1830'lu yıllarda Adventist hareketi başlattı. Takipçileri Millerit olarak bilinir.

Adventist kiliseler çok ortak noktalara sahip olmakla birlikte, teolojileri, berzahtaki durumun (ölüm ve tekrar diriliş arasındaki zaman) bilinçsiz uykumu yoksa bilinçli olup olmadığı, kötülüğün cezalandırılmasının bir nihai imha mı yoksa sonsuz bir işkence mi, ölümsüzlüğün doğası, kötülüğün Milenyum (İsa Mesihin II. gelişi) sonrası tekrar dirilip dirilmeyeceği ve Daniel 8'in tapınağı cennette mi yoksa yeryüzünde mi ? Hareket, tüm İncil'i incelemek, Yedinci Gün Adventistleri ve Sabbath'ı gözlemlemek için daha küçük bazı Adventist grupları teşvik etti. Yedinci Günün Adventistleri Genel Konferansı, kilisenin çekirdek inançlarını İncil'de yapılan referansları gerekçe olarak kullanan 28 Temel İnanç'ta (1980 ve 2005) derledi.

Adventism, 2010 yılında çeşitli bağımsız kiliselerde dağılmış 22 milyon inananının olduğunu iddia etti. Hareketin en büyük kilisesi olan Yedinci Gün Adventist Kilisesi 18 milyondan fazla üyeye sahiptir.

Anabaptizm

Anabaptizm köklerini Radikal Reformasyon'a kadar izler. Anabaptistler, adayın imanını itiraf edene kadar vaftizi ertelemeye inanıyor. Bazıları bu hareketi Protestanlığın filizlenen bir dalı olarak görse de, bazıları bunu farklı olarak görüyor. Amish, Hutteritler ve Mennonitler, hareketin doğrudan torunlarıdır. Schwarzenau Kardeşleri, Bruderhof ve Apostolik Hristiyan Kilisesi Anabaptistler içindeki sonraki gelişmeler olarak kabul edilir.

"Yeniden vaftiz edilen" anlamına gelen Anabaptist adı, daha önce vaftiz edilmiş olan bebeklerin yeniden vaftiz etmeleri uygulamasına atfen anabaptistlere  zulmedenler tarafından verildi. Anabaptistler, vaftiz adaylarının kendi imanlarını itiraf edebilmelerini ve böylelikle bebeklerin vaftiz edilmelerini reddetmesini istiyorlardı. Bu hareketin ilk üyeleri, Anabaptist adını kabul etmediler, bebek vaftizinin unscriptural (İncil'e aykırı) olduğundan boş ve geçersiz saydıklarını, müminlerin vaftiz edilmesinin yeniden bir vaftiz olmadığını, aslında ilk vaftizleri olduğunu iddia etmekteydiler. Vaftizdeki tavırları ve diğer konulardaki görüşleri sebebiyle, Anabaptistler 16. ve 17. yüzyılda hem  Magisterial Protestan hem de  Roma Katoliklerince ağır şekilde zulüm gördüler. Çoğu Anabaptist, Dağdaki Hutbe'nin, ( Hz. İsa'nın ahlakla alakalı anlatıları ve öğretileri; İncil'de mathew suresinde 5 ve 6. bölümler) yemin etmeyi, askeri eylemlere katılmayı, sivil hükümette görev almayı engelleyen, çevirisine kelimenin gerçek anlamda yorumlanmasına bağlı kalmalarına karşın, yeniden vaftiz uygulayan kimseler bu konuda  aksini düşünmüşlerdir. Bu nedenle teknik olarak Anabaptistlerdi; muhafazakâr Amish, Mennonitler ve Hutteritler ve bazı tarihçiler onları gerçek Anabaptizm'in dışında saymaya eğilimliydiler. Radikal Reformasyonun Anabaptis reformcuları, Radikal ve İkinci Cephe denilen bölümlere ayrılmıştır. Bazı önemli Radikal Reform teologları Leiden'lı  John, Thomas Müntzer, Kaspar Schwenkfeld, Sebastian Franck, Menno Simons'tır. İkinci Cephe Reformcuları arasında Hans Denck, Conrad Grebel, Balthasar Hubmaier ve Felix Manz vardı.

Anglikanizm

Anglikanizm, İngiltere Kilisesi ile  tarihsel olarak ona bağlı olan ya da benzer inanç, ibadet uygulamaları ve kilise yapılarını barındıran kiliseleri kapsar. Anglikan kelimesi, İngiliz Kilisesi anlamına gelen, en az 1246'ya dayanan Orta Çağ Latince cümlesi olan ecclesia anglicana'dan kaynaklanmaktadır. Her ulusal veya bölgesel kilise tam özerkliğe sahip olduğu için evrensel yasal otoriteye sahip tek bir "Anglikan Kilisesi" yoktur. Adından da anlaşılacağı gibi, cemaat, Canterbury Başpiskoposluğu ile tam bir ilişki içinde olan bir kilise birliğidir. Anglikanların büyük çoğunluğu 85 milyon taraftarı bulunan uluslararası Anglikan Komünyonunun bir parçası olan kiliselerin üyeleridir.

İngiltere Kilisesi, Elizabeth Dini Yerleşme zamanında Katolik Kilisesi'nden bağımsızlığını ilan etti. 16. yüzyıl ortasındaki yeni Anglican Ayin kitaplarının pek çoğunun, çağdaş Reformcu geleneklerinkiyle birbirini tutan yakınlığı vardı. Bu reformlar, onlardan en çok  sorumlu olanlardan biri, daha sonra Canterbury Başpiskoposu olan Thomas Cranmer, tarafından ortaya çıkan Protestan geleneklerden ikisi arasında, yani Lutheranizm ve Kalvinizm arasında orta yol olarak anlaşılıyordu. Yüzyılın sonuna gelindiğinde, Anglikanlıktaki geleneksel birçok ayin vari formun ve piskoposluk makamının muhafaza edilmesi, en gelişmiş Protestan ilkeleri destekleyenler tarafından zaten kabul edilemez olarak görülüyordu.

Anglikanizma özgü ortak ibadet kitabı, çoğu Anglikan kilisesinde ibadet edenlerin yüzyıllardan beri  kullandığı dualar koleksiyonudur. O zamandan beri birçok düzeltmelere maruz kaldı ve farklı ülkelerdeki Anglikan kiliseleri başka dua kitapları geliştirdiyse de ortak ibadet Kitabı Anglikan Cemaatini bir araya getiren bağlardan biri olarak kabul edildi.

Baptistler

Baptist vaftizin sadece imanını açıklayan müminler için yapılabilmesi öğretisine bağlıdır (bebek  vaftizi aksine mümin vaftizi) ve bu suya tamamen daldırma şeklinde yapılmalıdır (dökme yada serpmenin aksine). Baptist kiliselerin diğer ilkeleri, ruh yetkinliğini (özgürlük), tek başına iman yoluyla kurtuluşu, tek başına Kutsal Kitap'ın inanç kuralları ve uygulamaları ve yerel cemaatin özerkliğini içerir. Baptistler Papazlar ve Papaz yardımcıları olmak üzere iki Rahip Meclisini tanırlar. Baptist kiliseler yaygın bir şekilde Protestan kiliseler olarak  görülmelerine karşın bazı Baptist kiliseler bu tanımlamayı kabul etmemektedir.

Başlangıçlarından beri farklı olan Baptist olarak tanımlananlar günümüzde inandıklarında; nasıl ibadet ettiklerinde, diğer Hristiyanlara karşı tutumlarında ve Hristiyan müntesipliğinde neyin önemli olduğunu anlamada,  birbirlerinden oldukça farklılık gösterirler.

Tarihçiler,1609 yılında Amsterdam'da İngiliz ayrılıkçı Papaz John Smytht'in yönettiği kilisenin bilinen en eski Baptist kilisesi olduğunun izini sürmüşlerdir. Ahdi Cedit'in (Kitabı mukaddesin Hz. İsa'nın ahlak üzerine öğretilerini anlatan 2. kısım)  yorumlamasına uygun olarak, bebeklerin vaftiz edilmesini reddetti ve yalnızca inanan yetişkinlerin vaftiz edilmesini başlattı. Baptist uygulamalar İngiltere'ye yayılmış ve burada Baptistler genel olarak, Mesih'in kefaretini tüm insanlara uzatılmasını düşünürken, dikkate değer sayıda Baptistler ise yalnızca cennetlik olana kadar uzandığına inanıyorlardı. 1638'de Roger Williams, Kuzey Amerika kolonilerinde ilk Baptist cemaatini kurdu. 18. yüzyılın ortalarında İlk Büyük Uyanış hem Yeni İngiltere'de hem de Güney'de Baptist büyümeyi arttırdı. 19. yüzyılın başında Güney'de İkinci Büyük Uyanış, vaizlerin köleliğin kaldırılmasına ve azad edilmelerine desteklerini azaltınca, kilise üyeliğini artırdı; bu 18. yüzyıl öğretilerinin bir parçası olmuştu. Baptist misyonerler kiliselerini her kıtaya yaymışlardır.

Dünya Baptist Birliği, yayınladığı raporunda 150.000'den fazla cemaatte 41 milyondan fazla üyesi olduğunu belirtmiştir. 2002'de dünya çapında 100 milyondan fazla Baptist ve Baptist grup üyesi ve Kuzey Amerika'da 33 milyonun üzerinde üyesi vardır. En büyük Baptist dernek, 15 milyondan fazla kilise üyeliğine sahip olan Güney Baptist Kongresi'dir.

Kalvenizm

Reformcu gelenek olarak da bilinen Kalvinism, Martin Bucer, Heinrich Bullinger, Peter Şehit Vermigli ve Huldrych Zwingli gibi çeşitli teologlar tarafından geliştirildi, ancak Hristiyanlığın bu kolu, Fransız reformcusu John Calvin'in üzerinde öne çıkan etkisi ve 16. yüzyılda yapılan açıklama ve kilise tartışmalarındaki rolü nedeniyle onun adını taşıyordu.

Bugün bu terim aynı zamanda Calvin'in ilk lider olduğu Reform edilmiş kiliselerin öğretileri ve uygulamalarına atıfta bulunmaktadır. Daha az yaygın olarak, Calvin'in kendisinin ferdi öğretisini de ifade eder. Calvinist teolojinin özellikleri çeşitli şekillerde ifade edilebilir. Belki de en iyi bilinen özet, Calvinizm'in beş noktasında yer alır; ancak bu noktalar sistemi bir bütün olarak özetlemekten ziyade soteriolgy (sevap ve kurtuluşla ilgilenen ilahiyat dalı) hakkındaki Calvinist görüşünü tanımlamaktadır. Geniş anlamda söylenecek olursa, Kalvinizm, Tanrı'nın hakimiyetini veya her konudaki yöneticiliğini vurgular - kurtuluşta ve  aynı zamanda yaşamın bütününde vurgular. Bu kavram, İlahi Takdir ve yaygın ahlaksızlık öğretilerinde açıkça görülür.

En büyük Reform Örgütü, dünya çapında 211 üye mezhepte 80 milyondan fazla üyesi bulunan Dünya  Reform Kiliseler Topluluğudur. Bunun yanı sıra Dünya Reformlu Kardeşlik ve Uluslararası Reformlu Kiliseler Kongresi gibi daha muhafazakar Reform Federasyonlar da bulunmaktadır.

Lütercilik

Lutheranizm, Alman bir keşiş, dini bir reformcu ve teolog olan Martin Luther'in teolojisiyle özdeşleşmiştir.

Lutheranizm, Tanrısal Bağışlanma öğretisini savunur; ''tek başına Kitab-ı Mukaddes temelli iman vasıtasıyla bağışlanmaya (Mağfiret) uğrama''. Bu öğreti imani meselelerdeki son otoritenin Kutsal kitap olduğunu savunur, dini otoritenin hem mukaddes kitaptan hemde geleneklerden geldiğini Trent (Bolonya/İtalya) Konseyinde beyan eden Katolik Kilisesi inancını reddeder. Buna ek olarak, Lutheranizm bölünmemiş Hristiyan Kilisesi'nin ilk dört ekümenik konseyinin öğretilerini de kabul eder.

Reformcu geleneğin aksine Lutheranlar, Reform Öncesi dönemi Kilisesinin ayinsel uygulamalarını ve kutsal öğretilerinin birçoğunu, Efkarisya ya da Aşai rabbani (Kutsal Ekmek ve şarap) ayinine özellikle vurgu yaparak muhafaza ederler. Lutheran teolojisi, Hristiyanlığın Reform edilmiş teolojisinden, Christology ilminde (Hz. İsa-Bilim: Hz.İsa'nın hal hareket ve tavırlarını inceleyen ilim) Allah'ın emirlerinin amacı, ilahi lütuf, azizlere verilen lütuf kavramı ve ilahi takdir konularında farklıdır.

Bugün, Lutheranizm Protestanlığın en büyük kollarından biridir. Yaklaşık 80 milyon taraftarla birlikte, tarihsel Pentikostal mezhepler ve Anglikanlık sonrasında üçüncü en yaygın Protestan iman ikrarını oluşturuyor. Lutheran kiliselerinin en büyük küresel toplumu olan Lutheran Dünya Federasyonu 72 milyondan fazla insanı temsil etmektedir. Ayrıca, Uluslararası Lutheran Konseyi ve İtirafçı Evangelical Lutheran Kongreleri gibi  daha küçük grupların yanısıra bağımsız kiliselerde bulunmaktadır.

Metodizm

Metodizm esas olarak Anglikan bir rahip ve evanjelik uzmanı olan John Wesley'nin teolojisi ile tanımlanır. Bu evanjelik hareketi, 18. yüzyılda İngiltere Kilisesi'nde bir canlanma olarak ortaya çıkmış ve Wesley'nin ölümünden sonra ayrı bir kilise haline gelmiştir. Hareket, yoğun misyon faaliyeti nedeniyle İngiliz İmparatorluğu'ndan dışarıya, Amerika Birleşik Devletleri'nde ve ötesinde yayılmıştır. Bugün dünya genelinde yaklaşık 80 milyon bağlısı olduğu iddia edilmektedir. Başlangıçta özellikle emekçilere ve kölelere cazip gelmiştir.

Hz. İsa'nın şefaatine inanarak kurtuluşa erileceği öğretisine özgü olarak, Metodistlerin çoğu Arminian'dır (İsa Mesih'in cennetlikler için değil tüm insanlık için öldüğünü savunan Hollandalı J,.Arminius tarafından kurulan öğreti). Bu öğretide Hz. İsa Mesih'in her insanın kurtuluşunu sağladığını ve insanların bunu elde etmek için (geleneksel Calvinist monergism öğretilerine karşıt olarak) özgür iradeleriyle bir emek vermeleri gerektiğini vurgular. Metodizm ayinde geleneksel olarak düşük bir kilisedir; buna rağmen, bireysel cemaatler arasında büyük farklılıklar gösterirler. Wesleylerin kendileri Anglikan ayinini ve geleneğini çok zenginleştirdiler. Metodizm, zengin müzik geleneği ile bilinir; John Wesley'nin kardeşi Charles, Metodist Kilisesi'nin birçok ilahisini yazmaya aracı olmuştu ve diğer pek çok seçkin ilahi yazarları Metodist gelenekten gelmekteydi.

Pentikostalizm

Pentekostalizm, Kutsal Ruh'la vaftiz yoluyla Tanrı'nın doğrudan kişisel deneyimine özel önem veren bir harekettir. Pentekostal terimi, Yahudi Hükümdarlar Bayramı için Yunanca Pentecost'tan türetilmiştir. Hristiyanlar için bu olay, Hareket Kitabı'nın ikinci bölümünde anlatıldığı gibi, Kutsal Ruh'un iniş çıkışını İsa Mesih'in takipçileri üzerinde anıyor.

Protestanlığın bu kolu, Baptizmdeki inancıyla kendini belli eder. Bir Hristiyan'ın inanca dönüşünden ayrı bir deneyim olarak, Kutsal Ruh tarafından doldurulmuş ve güçlendirilmiş bir yaşam sürdürmesine izin verir. Bu güçlendirme, dillerde hitabet ve ilahi şifa verme gibi manevi hediyelerle (Pentekostalizmin iki tanımlayıcı diğer özelliği) kullanımını içerir. İncil'e ait otoriteye adanmışlıktan, ruhani armağanlar ve mucizelerden dolayı Pentikostalar, örgütlerini ilk kilisenin Apostolik Çağı'nda bulunan türden bir manevi güç ve öğretiyi yansıtıyor gibi görme eğilimindedirler. Bu nedenle, bazı Pentikostalar, örgütlerini tanımlamak için Apostolik veya Tam İncil'i de kullanmaktadırlar.

Pentekostalizm kaçınılmaz bir şekilde Amerika'da ve diğer yerlerde, Tanrı'nın Meclisi ve Tanrı'nın Kilisesi gibi büyük gruplar da dahil olmak üzere yüzlerce yeni mezhep oluşturmuştur. Dünya üzerinde 279 milyondan fazla Pentecostal vardır ve hareket, dünyanın birçok yerinde, özellikle küresel Güney'de büyümektedir. 1960'lardan beri Pentekostalizm diğer Hristiyan geleneklerinden giderek daha fazla kabul gördü. Ruh vaftizi ve ilahi lütuflar gibi Pentikostatik inançlar, pentekostatik olmayan Protestan ve Katolik Hristiyan kiliseleri tarafından da benimsendi. Protestan ve Katolik kiliselerinde yer alan Pentikost olmayan Hristiyanlar tarafından da benimsendi. Pentekostal ve Karizmatik Hristiyanlık birlikte 500 milyondan fazla taraftar buluyor.

Diğer Protestanlar

Bahsedilen dallara tam olarak uymayan ve üyelik bakımından çok daha küçük olan birçok Protestan mezhepleri mevcuttur. Temel Protestan ilkelere sahip olan bazı grup bireyler kendilerini sadece "Hristiyanlar" veya "yeniden doğmuş Hristiyanlar" olarak tanımlarlar. Bunlar genelde kendilerini "mezhepsel olmayan" veya "evanjelist" olarak adlandıran diğer Hristiyan cemaatlerin inancını açıklamacı ve/veya itikadından uzak tutmaktadırlar. Genellikle şahsına münhasır papazlar tarafından  kurulan tarihi mezheplerle çok az bir bağları vardır.

Hussitism, Bohem Reformculuğunun en tanınmış temsilcisi ve Protestan Reformunun öncülerinden biri olan Çek reformcu Jan Hus'un öğretilerini izlemektedir. Bu önemli dini hareket, toplumsal meseleler tarafından yönlendirildi ve Çek ulusal farkındalığını güçlendirdi. Günümüz Hristiyanları arasında Hussite gelenekleri Moravian Kilisesi, Kardeşler Birliği ve yeniden kurulan Çek-Slovak Hussite kiliselerinde temsil edilmektedir.

Plymouth Kardeşleri, muhafazakâr, düşük kiliseli, evanjelik harekettir ve tarihi Anglikanlığa dayanan, 1820'lerin sonlarında İrlanda'nın Dublin kentine kadar izlenebilir. Grup, diğer inançların arasında sola scriptura (Tek başına Kitab-ı Mukaddese iman) vurgular. Kardeşler genel olarak kendilerini bir mezhep olarak değil, aynı zamanda aynı görüşlü bağımsız kiliselerin bir ağı veya örtüşen ağlar topluluğu olarak görürler. Grup kendine uzun yıllar herhangi bir mezhep adını kabul etmeyi reddetmesine rağmen - bazılarının halen korumakta olduğu duruş - The Brethren adı, İncil'in tüm inananları kardeş ilan ettiğinden bir çoğunun bu unvandan içi rahattır.

Kutsal Hareket 19. yüzyıl Methodizminden ortaya çıkan bir dizi inanç ve uygulamaları ve bu inançları merkezi bir doktrin olarak vurgulayan bir dizi evanjelik mezhebi, kilise vari örgütleri ve hareketleri ifade eder. Kutsal hareket kiliselerinde tahmini 12 milyon taraftar mevcuttur. Kurtuluş Ordusu ve Wesleyan Kilisesi dikkat çekici örneklerdir.

Quakers (Dindaşlar) veya Dostlar, Dindar Dostlar cemiyeti olarak bilinen dini hareketler ailesinin üyeleridir. Bu hareketlerin merkezî birleştirici öğretisi tüm müminlerin tebliğciliğidir. Birçok Quaker (dindaş) kendilerini Hristiyan bir mezhep olarak görmektedir. Evanjelik, kutsallık, liberal ve geleneksel muhafazakar Quaker'ın (dindaş) Hristiyanlığa dair anlayışları olanları kapsar. Hristiyanlıkta ortaya çıkan diğer birçok grubun aksine, Dindar Dostlar Cemiyeti, inanç ve hiyerarşik yapılardan kaçmaya aktif olarak çalışmışlardır.

Unitarianism (Tek Tanrıcılık), Bazen Reformculuk'taki kökenleri ve 16. yüzyıldan bu yana diğer Protestanlarla güçlü bir işbirliği yaptığı için Protestan olarak kabul edilir, bazen de teslis inancını (Üçlemeyi) kabul etmedikleri için Protestanlık dışı görülürler. Üniteryanlar (Tek Tanrıcılar), Teslisi kabul etmeyen Protestanlar ya da sadece Nontrinitarian (Teslisi reddedenler) olarak kabul edilebilirler. Üniterizm, günümüzde Romanya sınırları içindeki Transilvanya bölgesinde, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri'nde  popüler olmuştur. Transilvanya'da ve Polonya-Litvanya ortak topluluklarında neredeyse aynı anda ortaya çıkmıştır.

Mezhepler arası hareketler

Ayrıca mezhepler ve hatta kollar arası çizgileri aşan Hristiyan hareketler de vardır ve daha önce bahsedilen formlarla aynı seviyede sınıflandırılamazlar. Evanjeliklik göze çarpan bir örnektir. Bu hareketlerden bazıları yalnızca Protestanlık içinde, bazıları Hristiyanlık çapında faaliyet göstermektedir. Bu tarz geçişken mezhepsel hareketler bazen Roma Katolik kilisesinin bölümlerini etkileme gücüne sahiptirler. Karizmatik hareketin aynı, Pentikostlara benzer inanç ve uygulamaları Hristiyanlığın çeşitli kollarına dahil etmeyi amaçladığı gibi. Neo-karizmatik kiliseler bazen Karizmatik Hareketin bir alt grubu olarak kabul edilir. Her ikisi de, Pentikostaller ile birlikte, Karizmatik Hristiyanlığın ortak bir etiketi (Renewalists olarak da adlandırılır) altına konulurlar. Mezhepsel olmayan  kiliseler ve çeşitli ev kiliseleri, genellikle bu hareketlerden birisini benimser ya da bunlardan birine benzerler.

Mega Kiliseler genellikle uluslar arası hareketlerden etkilenirler. Küresel olarak, bu büyük cemaatler Protestan Hristiyanlıkta önemli bir gelişmedir. Amerika Birleşik Devletleri'nde, bu olgu son yirmi yılda dört kat arttı. O zamandan beri dünya çapında yayılmıştır.

Evanjelizm

Evanjelik veya Evanjelik Protestanlık, İncil'in özünün, İsa Mesih'in kefaretine iman ederek Tanrı'nın lütfuyla kurtuluşa ulaşma öğretisinden oluştuğunu savunan, dünya çapında, ulus ötesi (Çok Uluslu) bir mezhepsel harekettir.

Evanjelikler, dine dönüş veya "tekrar doğuş"'u, kurtuluşu elde etmede bir yaşanmışlık olarak merkeze konmasına inanan Hristiyanlardır. İncil'in otoritesine, onun Tanrı'nın insanlığa vahyi olduğuna inanırlar ve evanjelizm ya da Hristiyan mesajı paylaşmak için güçlü bir bağlılık duyarlar.

Metodizmin ve Büyük Uyanışların İngiltere ve Kuzey Amerika'da ortaya çıkmasıyla 18. ve 19. yüzyıllarda büyük ivme kazanmıştır. Evanjelikliğin kökenleri genellikle İngiliz Methodist hareketi, Nicolaus Zinzendorf, Moravya Kilisesi, Lutheran dindarlığı, Presbiteryenizm ve Püritenizm'e kadar uzanır. Evanjelik Protestan hareketinin liderleri ve büyük figürleri arasında John Wesley, George Whitefield, Jonathan Edwards, Billy Graham, Harold John Ockenga, John Stott ve Martyn Lloyd-Jones vardır.

Tahmini 285.480.000 Evanjelik vardır. Bu rakam Hristiyan nüfusun % 13,1'ine ve toplam dünya nüfusunun % 4,1'ine karşılık gelmektedir. Amerika, Afrika ve Asya, Evanjelikler'in çoğunluğuna ev sahipliği yapmaktadır. Birleşik Devletler, Evanjelikler'in en geniş yoğunluğuna sahiptir. Evanjeliklik, hem İngilizce konuşulan hem de İngilizce konuşulmayan bölgelerde, özellikle Latin Amerika'da ve gelişmekte olan coğrafyalarda gittikçe  popülerlik kazanmaktadır.

Karizmatik hareket

Karizmatik hareket, Pentikostlarınkine benzer inanç ve uygulamaları benimseyen, tarihsel olarak ana akım olan cemaatlerin uluslararası istikametidir. Hareketin esası İlahi Lütufları kullanmaktır. Protestanlar arasında hareket 1960'da başladı.

Amerika'da, Episkopalian (Evanjelik Piskoposluk meclisi yönetim üyesi) Dennis Bennett, bazen karizmatik hareketin ufuk açıcı etkisine bir emsal olarak gösterilir. Birleşik Krallık'ta Colin Urquhart, Michael Harper, David Watson ve diğerleri benzer gelişmelerin öncülerindendi. 1964'te Yeni Zelanda'daki Massey konferansına pek çok Anglikan katıldı. İçlerinden Rev. Ray Muller 1966'da Bennet'i yeni Zellanda'daki toplantıya davet etti ve Life in the Spirit (Ruhsal Yaşam) seminerlerini geliştirip teşvik ederek öncü bir rol oynadı. Yeni Zelanda'daki Karizmatik hareket liderleri Bill Subritzky'yi de içermektedir.

Kaliforniya'daki San Pedro merkezli Lutheran bir teolog Larry Christenson, 1960'lı ve 70li yıllarda Lutheranlar için karizmatik hareketi yorumlamak için çok şey yaptı. Bu konuyla ilgili Miineapolis'de çok büyük bir yıllık konferans düzenlendi. Minnesota'daki karizmatik Lutheran cemaatleri büyük ve etkili oldu; özellikle de Lakeville, ve North Heights St. Paul'daki. "Hosanna!" Yeni nesil Lüteryen karizmatik cemaatler, Yenilenme Kiliseleri İttifakı etrafında toplandılar. Huntington Sahilindeki Robinwood Kilisesi'nde yıllık bir toplantı etrafında toplanan Kaliforniya merkezli genç Lutheran liderler arasında önemli oranda karizmatik cemaati faaliyetleri vardır. Richard A. Jensen'in 1974'te yayınlanan "Kutsal Ruh tarafından dokunulmak" eseri karizmatik hareket içinde Lutheran anlayışının önemli bir rolünü oynadı.

Geleneksel olarak Calvinist veya Reform edilmiş bir teolojiyi savunan Cemaat  ve Presbiteriyan kiliselerinde Kutsal Ruh'un lütuflarının (charismata) bugün devam etmesi veya kesilmesi ile ilgili farklı görüşler vardır. Bununla birlikte, genel olarak, Reform edilmiş karizmatikler, yenilikçi hareketlerden, İnanç sözcükleri, Toronto duaları, Brownsville Uyanış ve Lakeland Uyanış gibi aşırı duygusal olarak algılanan eğilimlerden kendilerini uzak tutarlar. Belirgin reformcu karizmatik mezhepler ABD'deki Egemen Lütuf Kiliseleri ve Her Millet Kiliseleri'dir. İngiltere'de önde gelen yapı Terry Virgo olan Newfront Kiliseleri ve hareketi vardır.

Yedinci Günün Adventistlerinden bir azınlık bugün karizmatiktir. Daha "ilerici" Adventist inançlara sahip olanlar ile güçlü bir şekilde bağlantılıdırlar. Kilisenin ilk on yıllarında karizmatik veya muazzam olaylar sıradandı.

Neo-karizmatik kiliseler

Neo-karizmatik kiliseler, Hristiyan Yenileme hareketinde bir kilise kategorisidir. Neo-karizmatik Üçüncü Dalga'yı içerir, ancak daha geniştir. Şu anda, postmezheplerin ve bağımsız karizmatik grupların olağanüstü büyümesine borçlanarak, Pentikostalardan (birinci dalga) ve karizmatikten (ikinci dalga) toplamından sayıca çok daha fazladır.

Neo-karizmatikler, Kutsal Ruh'un lutuflarının, glossolalia (vecd ile anlamsız sesler çıkarmak), şifa vermek ve peygamberlik de dahil olmak üzere Kutsal Kitap'tan önceki geçmişe inanır ve bunları vurgular. Kutsal Ruh'un yardımını almayı ve "içlerini doldurmasını" uygulamaktalar. Bununla birlikte, Kutsal Ruh ile böyle bir vaftiz deneyimi bu tür hediyeleri yaşamak için gerekli olmayabilir. Hiç bir yapı, hükümetler veya kilise hizmet tarzı, neo-karizmatik hizmetler ve kiliseleri tarif edemez.

Yaklaşık on dokuz bin mezhep, 295 milyon bağlısı  neo-karizmatik olarak tanımlanmaktadır. Neo-karizmatik ilkeler ve uygulamalar pek çok bağımsız, mezhep olmayan veya mezhep ötesi cemaatlerde ''Afrika bağımsız kiliseleri, Han Çinli ev kilisesi hareketi ve Latin Amerika kiliseleri merkezli'' bulunur.

Diğer Protestanlık gelişmeleri

Protestan Hristiyanlıkta, dünya çapındaki çok uluslu mezhep ve dallardan ayırt edilebilen bir çok başka hareket ve düşünce mevcuttu. Bazıları bugün halen kendini göstermektedir. Diğerleri, Reformasyonu takip eden yüzyıllar boyunca ortaya çıktı ve Pietism mezhebinin büyük kısmında olduğu gibi, zaman içinde kaybolup gittiler. Bu mezheplerin bazıları ise, Hristiyan köktendinciliği temeline dayanan Evanjeliklik gibi, mevcut çok uluslu mezheplere ilham kaynağı oldu.

Arminianism

Arminianizm, Hollandalı Reformcu ilahiyatçı Jacobus Arminius'un (1560-1609) ve Remonstrants (İtirazcılar) olarak bilinen tarihi destekçilerinin teolojik görüşlerine dayanır. Öğretileri Reformasyonun beş sola'sına (Beş Çözüm) dayanır, ancak Martin Luther, Huldrych Zwingli, John Calvin ve diğer Protestan Reformcuların öğretilerinden farklıdır. Jacobus Arminius Cenevre Teolojik Üniversitesi'nde Theodore Beza'nın öğrencisiydi. Arminianizmin bazılarına göre, Calvinciliğin İlahi Kurtuluş düşüncesinin çeşitlemesiydi. Bununla birlikte, başkaları içinse Arminianizm erken dönem kiliselerin teolojik uzlaşmasının bir ıslahıydı. Hollanda Arminianizmi, (1610) yılında, 45 rahip tarafından imza edilen ve Hollanda eyalet yönetimine sunulan teolojik beyanname Remonstrance'ta (İtiraz) açık bir şekilde ifade edilmişti. Pek çok Hristiyan mezhebi, insan oğlunun yeniden diriliş arzusunun lütufla özgür bırakılması üzerine olan görüşlerinden etkilenmiştir. Kayda değer bir şekilde Baptistler 16. yüzyılda, Metodistler 18. yüzyılda ve Adventistler ise 19. yüzyılda, Arminian görüşlerden etkilenmiştir.

Jacobus Arminius'un orijinal inançları yaygın olarak Arminianizm olarak tanımlanır, ancak daha genel olarak, bu terim Hugo Grotius, John Wesley ve diğerlerinin öğretilerini de kapsayabilir. Klasik Arminianizm ve Wesleyan Arminianizm iki ana düşünce okuludur. Wesleyan Arminianizmi Metodizm sıklıkla farksızdır. Her iki sistemde Calvinism ve Arminianism, hem tarihi hem de birçok öğretileri ve Hristiyan teolojisinin tarihini paylaşırlar. Bununla birlikte, İlahi Kader ve cennetlik olup olmama öğretileri üzerindeki farklılıkları nedeniyle birçok kişi bu düşünce okullarını birbirine karşıt olarak görmektedir. Kısacası, nihai fark şu karşılaştırmada görülebilir. Tanrı bir kişinin arzusu ile herkesin kurtulmasına izin verecek mi yoksa direnecek mi? (Arminian doktrinde) Eğer Tanrı'nın lütfuna dayanılmaz ise yalnızca bazılarıyla sınırlı mı tutacak? (Calvinism'de). Bazı Calvinistler, Arminian perspektifinin sinerjik (karşılıklı birbirini güçlendiren) bir Kurtuluş sistemi sunduğunu ve bu nedenle sadece mağfiretle olmadığını ileri sürerler.  Arminianlarsa bu çıkarımı keskin bir şekilde reddederler. Birçoğu, teolojik farklılıkları öğretide önemli farklılıklar olarak görürken bir kısmı da nispeten küçük olduğunu düşünmektedir.

Aşırı dindarlık

Pietizm, 17. yüzyıl Lutheran ilkelerini, bireysel dindaşlığa ve reformist vurguya kuvvetli bir Hristiyan yaşama kavuşan Lutheranizm içindeki etkili bir hareketti.

17. yüzyılın sonlarında başladı, 18. yüzyıl ortalarında zirveye ulaştı, 19. yüzyıl boyunca düştü ve 20. yüzyılın sonuna kadar Amerika'da neredeyse kayboldu. Tanımlanabilir bir Lutheran grubu olarak düşerken, bazı teolojik ilkeleri Protestanlığı genel olarak etkilemiş ve Anglikan rahip John Wesley'nin Methodist ve Alexander Mack'ın Anabaptistler arasında Kardeşler hareketini başlatması için ilham kaynağı olmuştur.

Pietizm, Püriten hareketi ile kişisel davranış üzerinde bir vurgu yapıyor olsa da ve ikisi de genellikle karıştığından, özellikle dinin hükümetteki rolü kavramında birbirleriyle önemli farklılıkları olagelmiştir.

Püritenlik, İngiliz ayrılıkçılar ve Anglikan Protestanlığı

Püritenler, kilisenin ancak kısmen yeniden düzenlendiğini savunarak İngiltere Kilisesinde var olmaya devam eden Katolik uygulamaları olarak nitelendirdiklerini saflaştırmayı amaçlayan 16. ve 17. yüzyıllarda İngiliz Protestan bir gruptu. Bu anlamda Püritenizm, I. Mary'nin yönetimi altında sürgüne gönderilen ve kısa zaman sonra 1558 yılında, I. Elizabeth döneminde geri dönerek İngiltere kilisesi içinde eylemci bir hareket olan din adamlarından bazıları tarafından kuruldu.

Püritenler'in yerleşmiş kiliseyi içeriden değiştirmeleri engellendi ve İngiltere'de din uygulamasını kontrol eden yasalar tarafından ciddi bir şekilde kısıtlandı. Bununla birlikte inançları, cemaatlerin Hollanda'ya (ve daha sonra New England'a) göç etmesiyle ve İrlanda'ya (ve daha sonra Galler'e) giden Evanjelik din görevlileri tarafından, yerleşik topluma, eğitim sisteminin bir bölümüne Cambridge Üniversitesi'nin bazı kolejleri arcılığıyla yayıldı. Püritenler din adamlarının kıyafetine ve piskoposluk sistemine muhalefete, Özellikle 1619 yılındaki Dort Synod (Dort Rahipler meclisi) kararlarından sonra, İngiliz piskoposları tarafından gösterilen dirence belirgin tavır aldılar. 17. yüzyılda Sabbatarianizmi büyük oranda benimsediler. Millenialism'den ( Hz. İsanın II. bin yılda geri döneceği itikadı) etkilenmişlerdi.

İbadet ve öğretinin daha da saflaşmasını ve kişisel ve grup dindarlığını savunan çeşitli dini gruplar kurdular ve tanımladılar. Püritenler Reform edilmiş bir teolojiyi kabul ettiler, ancak Zürih'teki Zwingli ile Cenevre'deki Calvin'in radikal eleştirilerini de not aldılar. Kilise yönetiminde bazıları, diğer tüm Hristiyanlardan ayrılmayı, özerk toplanmış kiliseler lehine savundu. Bu ayrılıkçı ve bağımsız Puritanizmin önde gelen temsilcileri, Westminster Meclisi'ndeki Presbiteryen kilisesinin destekçileri yeni bir İngiliz ulusal kilisesi kuramadığından 1640'lı yıllarda ön plana geçtiler.

Kıta Avrupası'ndan Protestan mültecilerin yanı sıra rahatsız Protestanlar da Amerika Birleşik Devletleri'nin başlıca kurucularıydı.

Neo-ortodoksi ve Paleo-ortodoksi

Temelde Karl Barth ve Jürgen Moltmann ile birlikte liberal Hristiyanlığın köktenci olmayan bir reddi olan neo-orthodoxy, liberal teolojinin teolojik konaklama yerleri modern bilimsel perspektiflere getirme eğilimine karşı hareket etmeye çalıştı. Bazen "Kriz teolojisi" olarak adlandırılan, felsefi varoluşçuluğun hareketin bazı önemli kesimlerine etkisine göre; ayrıca, bazen şaşkınlıkla, bazen neo-evangelicalism deniyor.

Paleo-ortodoksluk, bazı açılardan neo-evanjelikalism'e benzer bir harekettir; ancak özellikle ilk inançları ve kilise konseylerini kutsal metinleri düzgün bir şekilde anlamanın bir aracı olarak, MS 1. bin yılın bölünmemiş kilisesinin eski Hristiyan görüş birliğine vurgu yapmaktadır. Bu hareket kesişken mezhepsel bir hareket olup en göze çarpan savunucusu Birleşik Metodist teolog Thomas Oden'dir.

Hristiyan fundamentalizmi

Liberal İncil eleştirisine tepki olarak, köktendincilik 20. yüzyılda, başta Evangelizm'den en çok etkilenen mezhepler arasında Birleşik Devletler'de yükselişe geçti. Köktenci teoloji, Kutsal Kitap'ın yanılmazlığına ve Kutsal Kitap'ın gerçekçiliğini vurgulama eğilimindedir.

20. yüzyılın sonlarına doğru, Bazıları evanjelikliği ve köktendinciliği karıştırmaya meylettiler, ancak tanıtıcı kavramlarda çok belirgin yaklaşım farklılıkları bulunan her iki grup, oldukları konumda kalmaya son derece gayret gösterdiler. Çünkü köktenci grup dramatik olarak daha küçük boyutundan ötürü çoğunlukla ultra- muhafazakar evanjeliklik dalı olarak sınıflandırıldılar.

Modernizm ve liberalizm

Modernizm ve liberalizm, teolojiyi iyi tarif eden titiz okullar kurmamışlardır; daha ziyade, bazı yazarlar ve öğretmenler tarafından Hristiyan düşüncenin Aydınlanma Çağı ruhuna entegrasyonu yönünde eğilim gösterirler. Tarihin yeni anlayışları ve günün doğa bilimleri, doğrudan teolojiye yeni yaklaşımlara yol açtı. Köktenci öğretiye karşı muhalefet, 1920'lerde Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Presbiteryen Kilisesi'ndeki Fundamentalist-Modernist Anlaşmazlık gibi dini tartışmalara neden oldu.

Protestan kültürü

Reform dini bir hareket olsa da evlilik ve aile, eğitim, beşeriyet ve bilim, siyasi ve toplumsal düzen, ekonomi ve sanat gibi yaşamın diğer tüm yönleri üzerinde güçlü bir etkiye sahipti. Protestan kiliseler, bekâr rahiplik fikrini reddeder ve böylece din adamlarının evlenmelerine izin verirler. Ailelerinin çoğu, ülkelerinde entelektüel seçkinlerin gelişimine katkıda bulundu. Yaklaşık 1950'den beri kadınlar bakanlığa girmişlerdir ve bazıları Protestan kiliselerin çoğunda yönetici pozisyonlara (örneğin piskoposlar) atanmıştır.

Reformcular, kilisenin tüm üyelerinin İncil'i okuyabilmelerini istedikçe, her seviyedeki eğitimde güçlü bir artışı sağladı. On sekizinci yüzyılın ortalarında, İngiltere'de okuma yazma oranı yüzde 60, İskoçya'da yüzde 65 ve İsveç'te on kadın veya erkekten sekizi okumakta ve yazabilmekteydi. Üniversiteler, kolejler kuruldu. Örneğin, 1628'de Massachusetts Körfezi Kolonisini kuran Puritanlar yalnızca sekiz yıl sonra Harvard Koleji'ni kurdular. Yale (1701) de dahil olmak üzere 18. yüzyılda yaklaşık bir düzine diğer kolej izledi. Pennsylvania da bir öğrenme merkezi haline geldi.

Ana hat Protestan mezheplerin üyeleri siyaset, ticaret, bilim, sanat ve eğitim de dahil olmak üzere Amerikan yaşamının birçok yönünde liderlik rolleri oynadı. Ülkenin önde gelen yüksek öğrenim kurumlarının çoğunu kurdular.

Düşünce ve iş etiği

Protestan Tanrı ve adam kavramı, iman eden kişilerin Tanrı tarafından verilen tüm yeteneklerini akıl gücü dahilinde kullanma imkânı tanır. Bunun anlamı, Tanrı'nın yaratılışını keşfetmelerine izin verildiğini ve Yaratılış 2:15'e göre bunu sorumlu ve sürdürülebilir bir şekilde kullanmasına izin verildiğini ifade eder. Böylece, beşeri bilimler ve bilimlerin gelişimini büyük ölçüde arttıran bir kültür iklimi oluşturulmuştur. Protestan insan anlayışına göre inananlar, Mesih'e seçildikleri ve kefaretleri için şükran duymalı, Tanrı'nın buyruklarını takip etmelidir. Endüstri, tutumluluk, çağrı, disiplin ve güçlü bir sorumluluk anlayışı ahlaki kurallarının kalbindedir. Özellikle Calvin lüksü reddetti. Bu nedenle sanatkârlar, sanayiciler ve diğer iş adamları kazançlarının çoğunu en verimli makinelere ve bilimlerdeki ve teknolojide ilerlemelere dayanan en modern üretim yöntemlerine yeniden yatırım yapabildiler. Sonuç olarak, verimlilik arttı, bu da artan kârlara ve işverenlerin daha yüksek ücret ödemelerine neden oldu. Bu şekilde ekonomi, bilimler ve teknoloji birbirlerini güçlendirdi. Teknolojik buluşların ekonomik başarısına katılma şansı hem mucit hem de yatırımcılara güçlü bir teşvik oldu. Protestan iş ahlakı, kapitalizmin ve Sanayi Devrimi'nin gelişimini etkileyen plansız ve koordinasyonsuz kitle hareketinin ardındaki önemli bir güçtü. Bu düşünce, "Protestan etik tez" olarak da bilinir.

En son dönem Dünya Değerleri etkenleri Araştırması verilerinin analizinde, Arno Tausch (Budapeşte Corvinus Üniversitesi), Protestanlığın, din ile liberalizmin geleneklerini birleştirmeye çok yakın olduğunu keşfetti. Tausch tarafından hesaplanan Küresel Değer Geliştirme Endeksi, hukuk devletine güven, kayıt dışı ekonomi için destek verilmemesi, maddiyat ötesi aktivizm, demokrasi için destek, şiddeti kabul etmeme, yabancı düşmanlığı ve ırkçılık gibi Dünya Değerler Anketi boyutlarına dayanmaktadır. Ulus ötesi sermayeye ve üniversitelere güvenmek, piyasa ekonomisine güvenmek, cinsiyet eşitliği ve çevre aktivizmine katılmak vb.

Piskoposluk ve Presbiteryenlerin yanı sıra diğer WASP'ler (White Anglo Saxon Protestant: Beyaz anglo saxon protestanlar), Amerika Birleşik Devletleri'ndeki diğer dini grupların tamamına kıyasla daha zengin ve daha iyi eğitim görmüş (kişi başına lisansüstü ve yüksek lisans derecelerine sahip) olma eğilimi gösterirler ve orantısız bir şekilde Amerikan ticaretinin, hukukunun, siyasetinin özellikle de Cumhuriyet Parti'nin üst sınırlarında temsil edilirler. Vanderbiltler, Astorlar, Rockefeller, Du Pont, Roosevelt, Forbes, Whitneys, Morganlar ve Harrimanlar olarak en varlıklı ve etkili zengin Amerikalı pek çok aileler Ana Protestan ailelerdir.

Protestanlık ve bilim

Protestanlık, bilim üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Merton Tezine göre, bir taraftan İngiliz Püritenciliği ve Alman dindarlığının yükselişi ile diğeri için erken deneysel bilim arasında pozitif bir korelasyon vardı. Merton Tezi'nin iki ayrı bölümü vardır: Birincisi, deneysel teknik ve metodolojide gözlemlerin ve iyileşmelerin birikimi nedeniyle bilimin değiştiğine dair bir teori sunar; İkincisi, 17. yüzyılda İngiltere'de bilim popülerliğinin ve Kraliyet Cemaati'nin (bu zamanın İngiliz bilim adamları) ağırlıklı olarak Püritenler ya da diğer Protestanlar olduğu) Protestanlık ile bilimsel değerler arasındaki korelasyonla açıklanabileceği argümanını ortaya koymaktadır. Merton, İngiliz Püritenizmi ve Alman dindarlığı üzerine odaklandı. 17. ve 18. yüzyıl bilimsel devriminin gelişmesinden sorumlu görüyordu. Dini aidiyet ve bilim ilgisi arasındaki bağlantı, asi Protestan değerleri ile modern bilimin değerleri arasında önemli bir sinerjinin bir sonucu olduğunu anlatmaktaydı. Protestan değerler bilimsel araştırmayı, bilimin dünyadaki Tanrı'nın etkisini tanımlaması - onun yaratılması - için izin vererek teşvik etti ve böylece bilimsel araştırma için dini bir gerekçe sağladı.

Scientific Elite'a göre: Amerika Birleşik Devletleri'nden Nobel ödülünü, 1901-1972 yılları arasında alanların bir incelemesi Harriet Zuckerman tarafından değerlendirildi. Amerikalı Nobel Ödülü sahiplerinin %72'si Protestan bir geçmişe sahip olduğunu tespit etti. Genel olarak verilen tüm Nobel ödülleri arasında Amerikalı ödül sahiplerinin oranı  %84,2'dir. Kimya'da %60, Tıp'da ve Fizikte % 58,6 Amerikalılara verilmiştir.

100 Yıllık Nobel Ödülü'ne (2005) göre, 1901-2000 yılları arasında Nobel ödüllerinin incelenmesi, Nobel Ödülüne Liyakatlıların % 65,4'ü, Hristiyanlığı çeşitli biçimlerde dini tercihleri ​​(423 ödül) olarak tanımladı. Bunların içinde kendini çeşitli şekillerdeki Protestanlıkla özdeşleştirenler %32 (208) ödül almışlardır. Protestanlık dünya nüfusunun %11,6'sını oluşturuyor olsa da!

Hükümet

Orta Çağ'da, kilise ve dünya makamları birbirleriyle yakından alakalıydı. Martin Luther, dini ve dünyasal alemleri ilke olarak ayırdı (iki krallığın öğretisi). İnananlar, dünyevi alana düzenli ve huzurlu bir şekilde hakim olmak için sebep kullanma mecburiyetindeydiler. Luther'in tüm inananların rahipliği öğretisi, kilisede yaşayanların rolünü önemli ölçüde yükseltti. Bir cemaatin üyeleri bir rahip seçme ve gerektiğinde görevden alma hakkını kullanmaya yetkiliydi (Hristiyan bir meclis veya cemaatin tüm öğretileri yargılamak ve öğretmenleri tanık olarak çağırmak, yerleştirmek ve görevden almak hakkına ve tezyifine tezahür etme hakkı 1523). Calvin, temsili kilise yönetiminde seçilmiş yerleşik kişiler (kilise yaşlıları, papazlar) dahil ederek bu temelde demokratik olan yaklaşımı güçlendirdi. Huguenotslar, Calvin'in kilise öz yönetim sistemine üyeleri cemaatler tarafından seçilen, bölgesel meclisler ve ulusal bir meclis ekledi. Bu sistem diğer reforma tabi kiliseler tarafından da alındı.

Politik olarak, Calvin aristokrasinin ve demokrasinin karışımını tercih etti. Demokrasinin avantajlarını takdir etti: "Eğer bir insan, kendi makamlarını ve muhafazalarını özgürce seçebiliyorsa, bu çok değerli bir hediye." Calvin, dünyevi yöneticilerin kutsal haklarını yitirdiğini ve Tanrı'ya karşı ayaklandığında indirilmesi gerektiğini düşünüyordu. Sıradan insanların haklarını daha da korumak için Calvin, siyasi güçleri kontrol ve dengeler sisteminde (güçlerin ayrılması) ayırmayı önerdi. Böylece kendisi ve takipçileri siyasi mutlakiyetçiliğe direndiler ve modern demokrasinin yükseliş yolunu açtılar. Hollanda'nın yanı sıra, İngiltere, Kalvinist önderlik altında on yedinci ve on sekizinci yüzyılda Avrupa'daki en özgür ülkeydi. Baruch Spinoza ve Pierre Bayle gibi filozoflara sığınma hakkı tanıdı. Böylelikle Hugo Grotius ''Doğal Hukuk''teorisini öğretebildi ve İncil'den diğerlerine nispeten liberal olan çevirilerini yapabildi. 

Protestanlar, Calvin'in politik fikirleri ile uyumlu olarak hem İngiliz hem de Amerikan demokrasilerini meydana getirdiler. On yedinci yüzyıl İngiltere'sinde bu süreçte en önemli kişiler ve olaylar, İngiliz İç Savaşı, Oliver Cromwell, John Milton, John Locke, Görkemli Devrim, İngiliz Hak Talebi ve İskan Anlaşması idi. Daha sonra İngilizler, demokratik ideallerini kolonilerine, örneğin Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan'a götürdü. Kuzey Amerika'da, Plymouth Kolonisi (Hacıların Babaları; 1620) ve Massachusetts Körfezi Kolonisi (1628) demokratik özerklik ve güçlerin ayrımını uyguladılar. Bu cemaatler demokratik hükümet şeklinin Tanrı'nın iradesi olduğuna inanıyordu. Mayflower antlaşması sosyal bir sözleşmeydi.

Haklar ve özgürlük

Protestanlar ayrıca dini özgürlükleri savunmak için inisiyatif aldı. Luther, Worms'daki Kutsal Roma İmparatorluğu meclisi önünde inançlarını geri almayı reddettiğinden beri, vicdan özgürlüğü teolojik felsefi ve politik gündemlere yüksek öncelik vermişti (1521). Ona göre, iman Kutsal Ruh'un özgür bir eseri idi ve bu nedenle bir kişiye zorlanamazdı. Zulüm görmüş Anabaptistler ve Huguenotlar vicdan özgürlüğü talep ettiler ve kilise ile devlet ayrımı yaptılar (laiklik). On yedinci yüzyılın başlarında, John Smyth ve Thomas Helwys gibi Baptistler, dini özgürlüğü savunmak için risaleler yayınladılar. Düşünceleri, John Milton ve John Locke'un hoşgörü tutumunu etkiledi. Baptist Roger Williams, cemaatleri kiliselerden bağımsız gören Thomas Hooker ve Quaker William Penn'in öncülüğünde sırasıyla Rhode Island, Connecticut, ve Pennsylvania demokratik anayasaları din özgürlüğü ile birleştirdi. Bu koloniler Yahudiler de dahil olmak üzere zulme uğrayan dinsel azınlıklara karşı güvenli limanlar haline geldi. Amerika Birleşik Devletleri Bağımsızlık Bildirgesi, Birleşik Devletler Anayasası ve Amerikan İnsan Hakları Kanunu temel insan haklarıyla bu geleneği hukuki ve siyasi bir çerçeve içinde kalıcı hale getirdi. Amerikan Protestanlarının büyük çoğunluğu hem din adamları hem de sivil toplum, bağımsızlık hareketini güçlü bir şekilde destekledi. Bütün büyük Protestan kiliseleri birinci ve ikinci kıta kongrelerinde temsil edildi. On dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda, Amerikan demokrasisi dünya çapında sayısız diğer ülke ve bölge için bir model haline geldi (ör. Latin Amerika, Japonya ve Almanya). Amerikan ve Fransız Devrimi arasındaki en güçlü bağ Marquis de Lafayette, Amerikan anayasal ilkelerinin ateşli bir destekçisi idi. Fransız İnsan Hakları Bildirgesi ve Yurttaşlar, esasen Lafayette'in bu belge taslağına dayanıyordu. Birleşmiş Milletler Beyannamesi ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Amerikan anayasal geleneğini de yansıtıyor.

Demokrasi, toplumsal sözleşme kuramı, güçlerin ayrılması, dini özgürlük, kilise ve devlet ayrımı - Reformasyonun ve erken Protestanlığın bu başarıları aydınlanma düşünürleri tarafından irdelendi ve popülerleştirildi. Thomas Hobbes, John Locke, John Toland, David Hume, Gottfried Wilhelm Leibniz, Christian Wolff, Immanuel Kant ve Jean-Jacques Rousseau gibi İngiliz, İskoç, Alman ve İsviçre aydınlanmasının filozoflarından bazıları Protestan kökenli kişilerdi. Örneğin politik düşüncesi "bir dizi Protestan Hristiyan varsayımına" dayanan John Locke, cinsiyetlerin eşitliği  dahil olmak üzere, tüm insanların eşitliğini türetmiştir ("Adem ve Havva"Yaratılış 1, 26-28'den). Bütün insanlar eşit derecede özgür olarak yaratıldığından, tüm hükümetler "yönetilenlerin iznine" ihtiyaç duydu. Bu Locke fikirleri Amerikan bağımsızlık bildirgesinin esasını oluşturmuştur. Mukaddes kitaptan çıkarılan yaradılıştan olan insan hakları: ''Bu gerçekleri açıkça görüyoruz, tüm insanlar eşittir, bunların arasında yaratıcının vazgeçilmez haklarına sahiptirler, bunların arasında yaşam, özgürlük ve peşinde oldukları mutluluk.''

Ayrıca, bazı Protestanlar tarafından diğer insan hakları savunuldu. Örneğin, işkence Prusya'da 1740'da, kölelik 1834'de İngiltere'de ve 1865'te Birleşik Devletler'de kaldırıldı (William Wilberforce, Harriet Beecher Stowe, Abraham Lincoln - Güney Protestanlara karşı). Hugo Grotius ve Samuel Pufendorf, uluslararası hukuka önemli katkılarda bulunan ilk düşünürlerdendi. İnsancıl uluslararası hukukun önemli bir parçası olan Cenevre Sözleşmesi büyük ölçüde reformcu bir dindar olan Henry Dunant'ın eseri idi. Ayrıca Kızılhaç'ı kurdu.

Sosyal öğretmenlik

Protestanlar hastaneler, engelli ya da yaşlılar için evler, eğitim kurumları, gelişmekte olan ülkelere yardım kuruluşları ve diğer sosyal yardım dernekleri kurdu. On dokuzuncu yüzyılda, Anglo-Amerikan dünyasında köleliğin kaldırılması, hapishane reformları ve kadın seçme hakkı gibi toplumsal reform hareketlerinde Protestan mezheplerin sayısız adanmış üyesi aktifti. On dokuzuncu yüzyılın "toplumsal sorusuna" yanıt olarak, Başbakan Otto von Bismarck'ın Almanya refah devletine (sağlık sigortası, kaza sigortası, engellilik sigortası, yaşlılık aylığı) yol açan sigorta programlarını başlattı. Bismarck'a göre bu "pratik Hristiyanlık" idi. Bu programlarda başta Batı dünyasında olmak üzere pek çok başka ülke tarafından kopyalanmıştı.

Protestanlık ve sanat

Sanat, Protestan inançlarından kuvvetle esinlenmiştir.

Martin Luther, Paul Gerhardt, George Wither, Isaac Watts, Charles Wesley, William Cowper ve diğer birçok yazar ve besteci tanınmış kilise ilahileri oluşturdular.

Heinrich Schütz, Johann Sebastian Bach, George Frideric Handel, Henry Purcell, Johannes Brahms, Philipp Nicolai ve Felix Mendelssohn-Bartholdy gibi müzisyenler harika müzik eserleri bestelemişlerdir.

Örneğin, Protestan kökenli ünlü ressamlar Albrecht Dürer, Hans Holbein, Lucas Cranach, Lucas Cranach, Rembrandt ve Vincent van Gogh idi.

Dünya edebiyatı, Edmund Spenser, John Milton, John Bunyan, John Dryden, Daniel Defoe, William Wordsworth, Jonathan Swift, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller, Samuel Taylor Coleridge, Edgar Allan Poe, Matthew Arnold'un eserleri ile zenginleştirildi. Conrad Ferdinand Meyer, Theodor Fontane, Washington Irving, Robert Browning, Emily Dickinson, Emily Bronte, Charles Dickens, Nathaniel Hawthorne, Thomas Stearns Eliot, John Galsworthy, Thomas Mann, William Faulkner, John Updike ve diğerleri.

Katolik tepkiler

Roma Katolik Kilisesi'nin görüşü, Protestan mezheplerin kiliseler olarak kabul edilemeyeceği, aksine kendi kiliseleri veya belirli inanç iman toplulukları olduklarıdır; çünkü onların kuralları ve öğretileri tarihsel olarak Katolik kutsallıkları ve dini inançları aynı değildir. Protestan cemaatler kutsal papazlığa sahip değildir ve bu nedenle gerçek havarilerden yoksundurlar. Piskopos Hilarion'a (Alfeyev) göre, Doğu Ortodoks Kilisesi'de bu konuda aynı görüşü paylaşıyor.

Protestan Reformcuların genelde nasıl karakterize edildiğinin aksine, Protestan Reformasyon sırasında katolik veya evrensel Kilise kavramı bir kenara süpürülmüş değildi. Aksine, katolik veya evrensel kilisenin görünür birliği Protestan reformcular tarafından Reformasyonun önemli ve faydalı bir öğretisi olarak görülmekteydi. Martin Luther, John Calvin ve Huldrych Zwingli gibi Magisterial (yetkin) reformcular, bozulmuş olarak gördükleri Roma Katolik Kilisesi'ne reform yaptıklarına inanıyorlardı. Her biri, çok ciddi bölme ve değiştirme suçlamaları aldı, bu suçlamaları reddederek, onları terk edenin Roma Katolik Kilisesi olduğunu savundular. Protestanlar, Roma Katolik Kilisesi'nden ayrılmalarını haklı kılmak için yeni bir tartışma önermişti, Tanrı nezdinde görülen gerçek bir kilisenin olmadığını sadece görülmeyen ruhani ve gizli bir kilisenin vardır -bu fikir protestan reformun ilk dönemlerinden bu yana mevcuttur.

İktidar makamlarından destek alan Magisterial reformu gerçekleştiği her yerde sonuç, görünmez kilisenin bir parçası olarak öngörülen reforma uğramış bir ulusal Protestan kiliseydi; ancak, bazı önemli noktalarda öğreti ve öğretiyle bağlantılı uygulamalarda, o zamana kadar bu konularda normatif referans noktası olan, yani Papalık ve Roma Katolik Kilisesi'nin merkezi otoritesinin kararları  kabul edildi. Reform kiliseleri, bu nedenle, beş sola öğretilerine ve 14. ve 15. yüzyıl konuşma hareketine dayanan görünür bir dinsel örgütlenmeye dayanan, ekümenik konseylerin lehine papalık ve papalık inanışlarını reddeden ancak bazılarının Katoliklik biçimine inanmaktadır; ancak son Ekümenik konsülü Trent Konseyini reddetmiştir. Dini birleşme bu yüzden öğreti ve tanımlardan biri olmadı fakat görünmez karakterlerden biri Hz. İsa'daki inançta birlik idi. Bu yaygın bir tanım, öğreti, inanç veya işbirliği faaliyeti değildi.  

Özellikle Reform edilmiş geleneğin protestanları, Protestanı tanımlamayı reddetmek ya da küçümsemek amaçlıdır; çünkü bu sözcüğün, birincil anlamının yanında negatif bir anlamı, yardım isteyen yalvarandır. Reform edilmiş düzen, Evanjelik ya da Reform edilmiş Katolik ismini tercih etmişlerdir. Kendilerini Reform edilmiş Katoliklik olarak adlandırmış ve argümanlarını geleneksel Protestan itiraflarından savunmuşlardır. 

Ekümenizm

Ekümenik hareket, en eski 1910'da Edinburgh Misyoner Konferansı ile başlıca kiliseler üzerinde etkili olmuştur. Kökeni Afrika, Asya ve Okyanusya'daki görev alanıyla işbirliği ihtiyacının fark edilmesinde yatmaktadır. 1948'den bu yana, Dünya Kiliseler Konseyi etkili olmuştur, ancak birleşik bir kilise yaratmada etkisizdir. Ayrıca, dünyada bölgesel, ulusal ve yerel düzeylerde ekümenik organlar da vardır; fakat bölünmüşlük hala birleşmeden daha fazladır. Ekümenik hareketin tek ifadesi olmamakla beraber , bir tanesi birleşik kiliseler meydana getirmektir, Güney Hindistan Kilisesi, Kuzey Hindistan Kilisesi, ABD merkezli Birleşik Mesih Kilisesi, Kanada Birleşik Kilisesi, Avustralya'daki Birleşmiş Kilise ve Filipinler'deki Müttefik Kilisesi gibi kiliselerin üyeleri hızla azalmaktadır. Ekümenik Harekette Ortodoks kiliselerinin çok güçlü sorumlulukları vardır, buna karşın bireysel Ortodoks teologları Hristiyan birleşmesi hedefine tereddütlü bir onaydan, Ortodoks öğretisini sulandıracak bir algı etkisini düpedüz kınamaya kadar farklı tepkileri olmuştur.

Protestan bir vaftiz, teslis şartıyla ve vaftiz etme niyetiyle yapılırsa, Katolik Kilisesi tarafından geçerliliğini korur. Bununla birlikte, Protestan Rahiplerin görevlendirilmesinin, din adamı yetersizliğinden ve Katolik Kilisesinden ayrılığından dolayı tanınmadığı için Protestan mezhepler ve rahipler tarafından yapılan diğer tüm kutsallıklar (evlilik hariç) geçerli kabul edilmemektedir. Bu nedenle, Katolik Kilisesi ile tam bir yakınlık isteyen Protestanlar yeniden vaftiz edilmemektedir (teyit edilmiş olsalar dahi) Katolik olan Protestan Rahipler, bir süre sonra rahipliğe atanabilirler.

1999'da, Lutheran Dünya Federasyonu ve Katolik Kilisesi temsilcileri, görünürde, kökenleri Protestan reformunda olan Haklılık (Kim Haklı) doğası üzerindeki çatışmaları çözmek olan buna karşın Confession Lutheranların reddettiği, Haklılık Öğretisi üzerine ortak bir bildiriye imza attılar. Bu, anlaşılabilir bir şeydir çünkü onlarda zorlayıcı bir otorite yoktur. 18 Temmuz 2006'da, Dünya Methodist Konferansında delegeler oy birliği ile Ortak Beyannameyi kabul ettiler.

Protestanların sayısı ve demografik bilgiler

Yaklaşık 2,4 milyar Hristiyan arasında dünya üzerinde 900 milyondan fazla Protestan vardır. 2010'da Sahra altı Afrika'da 300 milyon, Amerika'da 260 milyon, Asya-Pasifik bölgesinde 140 milyon, Avrupa'da 100 milyon ve Orta Doğu-Kuzey Afrika'da 2 milyon toplam da 800 milyondan fazla kişi bulunmaktadır. Protestanlar, dünya çapındaki Hristiyanların neredeyse yüzde kırkını ve toplam insan nüfusunun onda birinden fazlasını oluşturuyor. 

Reformasyon'dan en derinden etkilenen Avrupa ülkelerinde Protestanlık hala en çok uygulanan dindir. Bunlara Kuzey Avrupa ülkeleri ve Birleşik Krallık'da dahildir. Almanya, Hollanda, İsviçre, Letonya, Estonya ve Macaristan gibi diğer tarihi Protestanlığın kalelerin de en popüler dinlerden biri olmaya devam etmektedir. Çek Cumhuriyeti en önemli reform öncesi hareketlerden birinin merkezi olmuşsa da şimdi çok az sayıda bağlısı vardır; Protestanlara Katolik Habsburglar tarafından zulüm yapılması, Komünist yönetim dönemindeki kısıtlamalar ve devam etmekte olan sekülerleşme gibi  tarihsel nedenlerdendir. Son birkaç on yılda sekülerleşme arttıkça dinsel uygulamalar azalmaktadır. Eurobarometer tarafından 2012'de Avrupa Birliği'nde Dindarlık konulu yapılan araştırmaya göre, Protestanlar AB nüfusunun %12'sini oluşturmaktalar. Pew Araştırma Merkezi'ne göre, Protestanlar 2010'da kıtanın Hristiyan nüfusunun neredeyse beşte birini (%17,8'i) oluşturuyorlardı. Clarke ve Beyer, Protestanların 2009'da tüm Avrupalıların %15'ini oluşturduğunu, Noll ise bunların %12'sinden azının 2010'da Avrupa'da yaşadığını iddia etmektedir.

Geçen yüzyılda dünya çapında Protestanlıkla ilgili önemli değişiklikler olmuştur. 1900'den beri Protestanlık Afrika, Asya, Okyanusya ve Latin Amerika'da hızla yayılmıştır. Protestanlığa öncelikle Batılı olmayan bir din dendi. Büyümenin büyük bir kısmı İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Afrika'nın sömürgelerinin bağımsızlıklarını kazanması ve Latin Amerika ülkelerinde Protestanlara karşı çeşitli kısıtlamaların kaldırılmasından sonra gerçekleşti. Bir kaynağa göre Protestanlar sırasıyla Latin Amerikalılar, Afrikalılar ve Asyalıların %2,5, %2, %0,5'ini oluşturdu. 2000 yılında, sözü edilen kıtalardaki Protestan yüzdesi sırasıyla %17, %27 ve %5,5 idi. Mark A. Noll'a göre Anglikanların %79'u Birleşik Krallık'ta 1910'da yaşarken geri kalanların çoğu Birleşik Devletler'de ve İngiliz Eyaletlerinin genelinde bulundu. 2010 yılına gelindiğinde, Anglikanların %59'u Afrika'da bulunuyordu. 2010 yılında Hindistan'da İngiltere ya da Almanya'dan daha fazla Protestan yaşarken Brezilya'daki Protestanların, Birleşik Devletler ve Almanya'daki Protestan sayısı kadar çok insanın oluştuğunu belirttiler. Hemen hemen her ülkede Nijerya ve Çin'de yaşayanların sayısı Avrupa'nın tamamında olduğu gibi. Çin, dünyanın en büyük Protestan azınlığına ev sahipliği yapmaktadır.

Fontainebleau Fermanı tarafından Nantes Fermanının kaldırılması ve Huguenots'lara yapılan zulmün ardından, bazı istisnalar hariç Fransa'da, Avrupa'da ve Anglo Amerika'da Protestanlık azalırken, Afrika, Asya, Latin Amerika ve Okyanusya'da artmaktadır. Şuanda istikrarlı olduğu iddia edilen sayıda veya hafifçe büyüyor. Bazılarına göre Rusya, Protestan bir canlanmayı gören başka bir ülke.

2010'da en büyük Protestan mezhep aileleri, tarihi olarak Pentikostal mezhepleri (%10,8), Anglikan (%10,6), Lutheran (%9,7), Vaftizci (%9), Birleşik ve birleşim kiliseleri (farklı mezhep birlikleri) (%7,2) (%7), Adventist (%2,7), Nişanlı (%0,5), Kardeşler (%0,5), Kurtuluş Ordusu (%0,3) ve Moravya (%0,1). Protestanların %38,2'sini diğer mezhepler oluşturdu.

Birleşik Devletler Protestanların yaklaşık %20'sine ev sahipliği yapmaktadır. 2012'de yapılan bir araştırmaya göre, ABD nüfusunun Protestan payı %48'e düştü ve böylece ilk kez çoğunluk dini statüsünü sona erdirdi. Düşüş ana akım Protestan kiliselerinin üyeliklerinin düşmesinden kaynaklanmaktadır. Evanjelik Protestan ve Siyahi Kiliseler ise istikrarlı büyümeye devam ediyor.

Protestanlığın 2050 yılında dünyadaki toplam Hristiyan nüfusun yarısından biraz fazlasına yükseleceği tahmin ediliyor. Hans J. Hillerbrand gibi diğer uzmanlara göre Protestanların sayısı Katolikler kadar olacak.

Kaliforniya Üniversitesi'nden Mark Jürgensmeyer'e göre popüler Protestanlık, çağdaş dünyada ve yeniden dirilen İslam'ın yanında en dinamik dini hareket.