Megalit

Megalit nedir?

Bir megalit, tek başına veya diğer taşlarla birlikte bir yapı veya anıt oluşturmak için kullanılan büyük taştır. "Megalitik" kelimesi, bu tür yapılar ile nitelenen prehistorya dönemlerini temsil eden, harç veya beton kullanılmadan yapılan büyük taşlardan yapılmış yapıları tanımlamaktadır. Daha sonraki dönemlerde kullanılmaya başlanan ''monolit'' (yekpare taş) terimi, anlamıyla daha fazla örtüşen bir kullanımdır.

Megalit kelimesinin kökeni

"Megalit" kelimesi Antik Yunanca büyük anlamına gelen ''Megas'' (μέγας) ve taş anlamına gelen ''litos'' (λίθος) kelimelerinden türemiştir. Megalit ayrıca, özel amaçlar için belirli şekillerde kesilmiş kaya veya kayalardan oluşan bir objeyi de tanımlar. Birçok farklı dönemde, dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanlar tarafından yapılan yapıları tanımlamak için kullanılmıştır. Birçok büyük taş ''megalit'' olarak görülmektedir; en yaygın büyük taş anıtları mezar taşları değildir. Bu yapıların yapımı esas olarak Neolitik Çağ'da (daha önceki Orta Taş Çağı örneklerine rastlansa da) yapılmış ve Kalkolitik ve Bronz Çağı'na kadar devam etmiştir.

Doğu Anadolu'da erken dönem taş kompleksleri

Türkiye'nin doğusundaki bir çok bölgede, MÖ 9. bin yıla ait büyük ayin kompleksleri keşfedilmiştir. Bu yapılar, tarım ve hayvancılığın ilk dönemlerine aittir. Tipik olarak oyma ve dikme taşlardan meydana gelen geniş, dairesel yapılardır; örneğin Nevalı Çori ve Göbekli Tepe. Bu yapılar şimdiye kadar bilinen en eski büyük taş yapıları olmasına rağmen, Avrupa büyük taş anıtları geleneklerinden herhangi birinin kaynağı olup olmadığı net olarak bilinmemektedir. Göbekli Tepe'de 20 adet olduğu varsayılan dairesel taş yapıların dört tanesi kazılmıştır. Bazılarının çapı 30 metreye ulaşmaktadır. Taşlarda, İnsan figürlerinin yanı sıra, domuz, tilki, aslan, kuş, yılan ve akrep gibi çeşitli kabartmalar vardır.

Orta Doğu megalitleri

Taş mezarlar ve dikili taşlar, Suriye'nin kuzeyindeki Halep şehri yakınlarındaki Türkiye sınırından, güneydeki Yemen'e kadar uzanan Orta Doğu'nun büyük bir kısmında bulunmuştur. Bu taş yapılar Lübnan, Suriye, İran, İsrail, Ürdün ve Suudi Arabistan'da da görülmektedir. En büyük yoğunluk Güney Suriye'de ve Ürdün'deki Rift Vadisi boyunca uzanan topraklardadır, ancak bu yapılar tahrip edilme tehdidi altındadır. 

Bu yapılar Geç Kalkolitik / Erken Tunç Çağı dönemlerinden günümüze kalmıştır. İran'da Hark Adası'nda ve Pirazmeyan'da, Irak'ta Barda Balka'da ve Bangladeş'te Jaintiapur Upazila bölgelerinde de büyük taş yapılar bulunmuştur.

İsrail'de, şimdilerde sular altında kalan Atlit Yam bölgesinde bulunan yarı dairesel büyük taş yapıları MÖ 7. bin yıla dayanan erken dönem örneklerindendir.

Mezar taşlarının en yoğun olarak bulunduğu bölge, Ürdün Rift Vadisi'nin her iki yakasında geniş bir alana yayılmış olup doğu tarafında daha çoktur. En yoğun olarak özellikle Ürdün'deki Golan Tepeleri ve Hauran bölgesinde rastlanır ve muhtemelen Orta doğu'daki en büyük taş mezar yoğunluğu bu topraklardadır. Suudi Arabistan'da, şimdiye kadar Hicaz'da olmak üzere çok az sayıda taş mezar tespit edilmiştir. Bununla birlikte, Yemen'de tahmini olarak olduğu ve ortaya çıkarılacağı varsayılan az sayıda taş mezar yapıları, Somali ve Etiyopya'dan başlayan bir geleneğin işaretçisi olabilir.

Orta Doğu'da Mezopotamya dönemine dayanan çok eski bir dikili taş geleneği vardır. Her ne kadar gerçek anlamda 'büyük taş' olmasa da, bu yapılara Doğu'nun her bölgesinde rastlanabilmektedir ve bazıları (Ürdün'deki Ader gibi) 5 metreye ve daha fazla yüksekliğe ulaşabilmektedir. 

Bu olguya, Eski Ahit'in birçok pasajında da rastlamak mümkündür. Örneğin İbrahim'in torunu Yakup'la alakalı olan pasajda; Yakup, gördüğü bir rüyada üzerine, meleklerin cennete tırmanabilmesi için diktiği bir taşın üzerine yağ döker (Yaratılış 28:10 -22). Yakup'un başka taşlar da diktiğinden bahsedilir ve ayrıca Musa'da İsrail kabilelerini simgeleyen on iki sütun dikmiştir. Dikili taş geleneği Nebatiler döneminde de devam etmiş ve İslami ibadetler üzerinde etki yaratmıştır. Örneğin Kâbe'nin tavaf edilmesi ve civardaki sütunlarla ilgili dini uygulamalar. 

Benzer bir bağlamda Orta Doğu'da kubbeli yapılar ve kaya mezarlarına da rastlanmaktadır.

Avrupa megalitleri

Avrupa'da büyük taş yapıların en yaygın türü, bir veya daha fazla büyük düz taş taşlarla bir çatı oluşturan dikili taşlardan meydana gelen bir oda şeklindeki anıt mezarlardır. Bunların hepsinde olmasa da büyük bir kısmında insan kalıntıları bulunmaktadır, ancak asıl fonksiyonlarının mezarlık olup olmadığı tartışmalıdır. Malta'daki Skorba Tapınakları'nda bulunan büyük taş yapıların, Avrupa'nın en eskisi olduğuna inanılmaktadır.

Mezar taşı olarak nitelendirilmiş olsalar da arkeologlar tarafından kabul gören kanı anıt mezar terimi üzerine yoğunlaşır. Bununla birlikte bu yapılar için çeşitli bölgelerde farklı terimler kullanılmaktadır. Örneğin; Galiçya ve Portekiz'de ''anta'', Sardunya'da ''stazzone'', Hollanda'da ''hunebed '', Almanya'da ''Hünengrab'', Danimarka'da ''dysse'' ve Galler'de ''cromlech''. İlk başlarda, çoğu anıt mezarın üstünün toprak höyüklerle örtüldüğü kabul edilmektedir. 

En yaygın ikinci mezar türü höyük mezarlardır. Normalde kare, dairesel veya haç şeklinde bir zemin ve üzerine desteklenmiş veya sıvanmış tavandan oluşan yapıya uzun, düz bir koridordan ulaşılır ve bütün yapı dairesel bir toprak öbeğiyle örtülür. Bazılarının etrafı kaldırım taşlarıyla çevrilidir. Belli başlı örnekler arasında İrlanda'da bulunan Brú na Bóinne ve Carrowmore, Orkney Adaları'nda bulunan Maes Howe ve Fransa'da bulunan Gavrinis yer almaktadır. 

Üçüncü mezar türü, galeri mezarları olarak bilinen çok çeşitli bir gruptur. Bunlar, büyük höyüklerin altında yer alan bir eksen düzleminde düzenlenmiş odalardan meydana gelir. İrlanda'daki saray mezarları, İngiltere'deki höyükler ve Almanya'daki Steinkisten mezarları bu gruba dahildir. 

Fransa'da ''menhir'' olarak bilinen, tek bir dikili taştan meydana gelen anıt tipi, yaklaşık 50.000 örneğine rastlanan Avrupa'da çok yaygındır. Bunların bazılarının bir işaret veya tedbir amaçlı kullanılan astronomik objeler olduğu düşünülmektedir. Bazı bölgelerde, bu tür taşların uzun ve karmaşık dizilimleri gözlenmektedir; bilinen en büyük örnek, Fransa'nın Breton bölgesindeki Carnac yapılarıdır.

Britanya ve İrlanda'nın bir bölümünde, oldukça yaygın bir büyük taş yapı türü olarak karşımıza çıkan taş daireler arasında; Stonehenge, Avebury, Ring of Brodgar ve Beltany gelmektedir. Bu yapılarda da, güneş ve ayın konumlarına göre astronomik dizilimlere dair kanıtlar sergilenmektedir. Örneğin Stonehenge, gün dönümü dizilişi ile ünlüdür. Taş dairelerin örneklerine Avrupa'nın diğer bölgelerinde de rastlanmaktadır. İrlanda'daki Limerick yakınlarındaki Lough Gur'daki taş daire, yaklaşık olarak Stonehenge ile eş zamanlı çanak çömlek (Beaker) dönemine dayanır. Taş dairelerin mezarlardan daha geç döneme ait olduğu ve Neolitik Çağ ile Tunç Çağı arasında yapıldığı varsayılır.

Megalit türbeler

Büyük taş mezarlar, toprağın zeminine dikilen yekpare taşlarla inşa edilen mezar odalardan meydana gelir ve üstleri toprak veya daha küçük taşlarla örtülür. Bu yapılar bir tür oda mezardır ve bu terim, çoğunlukla Neolitik Çağ'da, Neolitik tarım toplulukları tarafından Atlantik Okyanusu kenarındaki, Avrupa bölgelerinde, Akdeniz ve çevresindeki bölgelerde inşa edilen yapıları tanımlamak için kullanılır. Yapısal anlamda günümüzde inşa edilen uzun tümseklerden farklıdırlar.

Çok çeşitli büyük taş mezarlar vardır. Fransa'daki Breton bölgesi, Danimarka, Almanya, İrlanda, Hollanda, İsveç, Galler ve diğer bölgelerde tek dikili taştan oluşan ve diğer bazı yerlerde de üç, dört veya daha fazla dikili taş ile desteklenen yassı kapak taşlarından meydana gelen taş mezarlar ve anıt mezarlar bulunmaktadır. Üstleri taşlarla veya toprak höyüklerle örtülmüştür.

İtalya'daki kaya mezarları özellikle Sardunya'da bulunabilir. Neolitik Döneme (MÖ 3500-2700) ait 100'den fazla kaya mezarı vardır ve en ünlüsü Dolmen di Sa Coveccada (Mores yakınlarında) olarak bilinir. Tunç Çağı boyunca, Nuragic uygarlığı yaklaşık olarak  800 adet devasa ait olan kaya mezarı inşa etmiştir. Bu mezarlara Sardunya genelinde farklı şekillerde rastlanabilir. Sardunya'da bilinen en eski kaya mezarları Arzachena olarak bilinen kültüre ait dairesel mezarlardır. Benzer mezarlara Korsika, Güney Fransa ve Doğu İspanya'da da rastlanır.

Kaya mezarlarına ayrıca, Puglia ve Sicilya'da da rastlanır. Sicilya'da, Mura Pregne (Palermo), Sciacca (Agrigento), Monte Bubbonia (Caltanissetta), Butera (Caltanissetta), Cava Lazzaro (Siraküza), Cava dei Servi (Ragusa), Avola (Siracusa), Argimusco Montalbano Elicona(Messina) bölgelerinde görülen bu yapılar genelde küçüktür. Eski Tunç Çağı'na (MÖ 2200-1800) tarihlenen Sicilya yapıları yuvarlak dairesel bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Cava dei Servi'deki kaya mezarları alanında, arkeologlar birçok insan kemiğine ve yapıların defin amacına yönelik inşa edildiğini belirten Castelluccia dönemine (Erken Bronz Çağı) ait seramik kalıntılarına rastlamıştır.

Alanın dış bölgelerinde, defin için kullanılmayan yapı örnekleri de bulunmuştur. Güneybatı İskoçya ve Kuzey İrlanda'da bulunan Court Cairns, İngiltere'nin güneybatısında bulunan Severn-Cotswold mezar ve Fransa'nın Loire bölgesinde bulunan haç şeklideki mezar alanı birçok benzerlikler göstermekle beraber aralarında henüz tam olarak bir bağ  kurulamamıştır. Birçoğunda rastlanan ön oda ve avlular, ölen insanların ruhsal ya da fiziksel olarak hayattan ayrılışını vurgulama niyetiyle bu yapıların inşa edildiğine işarettir.

Kuzey Galler ve İrlanda Boyne Vadisi'ndeki Orkney pasaj mezarları, haç şeklideki oda ve pasajlarıyla daha karmaşık ve etkileyicidir. Örneğin Maeshowe'daki mezarda rastlanan taş blok işçiliğinin, kuzeybatı Avrupa'da başka bir bölgede aynı dönem örneğine rastlanmamaktadır.

Kaya mezarlar, topluluklar tarafından ölülerinin kalıntılarının uzun vadede muhafazası için inşa edilmiş gibi görünmekte ve bazılarının da tadilat görüp genişletildiği gözlenmektedir. Bu büyük taşların inşası için gereken organizasyon ve çaba, o toplumların ölülerine nasıl davrandıkları konusunda büyük bir fikir vermektedir. Mezarların merasim açısından önemi, bazı alanlardaki kayaların üzerine kazınarak yapılan taş oymacılığı sanatıyla ortaya çıkmaktadır. Arkeologlar tarafından bazı mezarların etrafında bulunan çanak çömlek ve hayvan kemiği kalıntıları da, yapıların bir nevi defin merasimi veya kurban ayininde kullanılmış olduğunu göstermektedir.

Kaya mezarlarına dair diğer örnekler arasında; Orkney'deki Midhowe dikili taş höyüğü ve Anglesey'deki Bryn Celli Ddu pasaj mezarı yer alır. Ayrıca, Danimarka'nın  Bornholm Adası'nda,  Louisenlund ve Gryet bölgesinde 60 kadar büyük taşın yer aldığı mezar alanları bulunmaktadır. Kaya mezar anlamına gelen ''Stone Tomb'' adına rağmen, Ukrayna'daki yapı mezardan ziyade bir tapınaktır.

Megalit yapılar

Avrupa genelinde büyük taş yapılar ile bağlantılı olarak, hendek ve taş öbekleri (Dorset Cursus gibi), geniş teraslar, ''henge'' olarak bilinen dairesel yapılar ve genellikle İngiltere'deki Silbury Tepesi ve Sardunya'daki Monte d 'Accoddi (tarih öncesi basamaklı piramit) gibi yapay höyükler bulunmaktadır. Sardunya'da birçok spiral yapı bulunmuştur. En çok bilineni Mamoiada'da bulunan Perda Pinta'dır.

Görünüşe göre spiral şekli, büyük taşları inşa edenler için önemli bir motifti. Avrupa'da bulunan büyük taş yapıları üzerinde oyulmuş birçok spiral motife rastlanmıştır. Ayrıca rastlanılan diğer figürler arasında; eşkenar dörtgenler, göz modelleri, çeşitli zikzak kombinasyonları, fincan ve yüzük motifleri yer almaktadır. Bu semboller, çağımızda yazı olarak adlandırılmasa da, o dönemdeki topluluklar için bir anlam ifade etmekteydi ve kullanılan figürler tüm Avrupa genelinde oldukça tutarlı ve bağlantılıdır.

Avrupa'da megalitik mimarinin yayılması

Avrupa'da büyük taşlar genel olarak Neolitik Çağ ya da Geç Taş Devri ile Kalkolitik ya da Bakır Çağı'nda (MÖ 4500-1500) inşa edilmiş yapılardır. Malta'nın büyük taş yapılarının Avrupa'nın en eskisi olduğu düşünülmektedir. Belki de en ünlü büyük taş yapı İngiltere'deki Stonehenge'dir. Sardunya'daki kaya mezarları ve ''menhir'' olarak adlandırılan mezarlara ve dairesel mezarlara ek olarak, Nuragic uygarlığı tarafından yapılan ve Nuraghe olarak adlandırılan 8000'den fazla, kule benzeri büyük taş yapı bulunmaktadır (bazıları oldukça karmaşık yapılardır). Genellikle dev mezarların veya diğer büyük taş anıtların yakınlarında yer alırlar.

Fransız  arkeolog Anne Claude de Caylus, Carnac taşlarını tanımlayan ilk kişi oldu. Pierre Jean-Baptiste Legrand d'Aussy, Breton dilinden alıntı yapılan ''menhir'' ve ''dolmen'' terimlerini antik dönem terminolojisine kazandırdı. Büyük taş anıt kelimesi için kullanılan ''megalith'' terimini yanlışlıkla Galya mezarları anlamına gelen ''gallic tombs'' terimi ile karıştırdı. İngiliz antikacılar Aubrey ve Stukeley, büyük taş anıtlarına yönelik ilk araştırmaları yaptılar. 1805 yılında Jacques Cambry, Keltler'in taş kültürüne dair ''Monuments celtiques, ou recherches sur le culte des Pierres, précédées d'une notice sur les Celtes et sur les Druides, et suivies d'Etymologie celtiques'' adında bir kitap yayınladı. Druid kültürü ile büyük taş anıtlar arasındaki tamamen temelsiz bu bağlantı, o tarihten beri kamuoyunda hayal gücünü perçinledi. Belçika'da Ardennes'de bulunan küçük bir kasaba olan Wéris'te büyük taş anıtları alanı bulunmaktadır. Hollanda'da, büyük taş yapılar ülkenin kuzeydoğusunda, çoğunlukla Drenthe ilçesinde bulunmaktadır. Knowth, İrlanda'daki Brú na Bóinne neolitik kompleksinde yer alan MÖ 3500-3000 yıllarına ait bir pasaj mezarı alanıdır. Bu bölgede yapılan kazılarda bulunan bulunan 200'den fazla dekoratif taş örnekleri, büyük taş işlemeciliği sanatına dair tüm Avrupa'da ortaya çıkarılan bulguların üçte birinden fazlasını içermektedir.

Megalit yapılar tarihi

Mezolitik

• MÖ 9500: Küçük Asya'daki Yapı (Göbekli Tepe); Ön-Hattiler veya henüz keşfedilmemiş bir kültürden kalmıştır (dünyadaki en eski dini yapı).
  
• MÖ 9350 ± 200 yıllarına ait batık: Muhtemelen 15000 kg ağırlığındaki 12 metrelik bir yekpare taş, Sicilya'nın güneybatısında, Sicilya Boğazı'nda, 40 metre derinlikte bulunan yapının işlevi çözülemedi.
• MÖ 9097 ± 445 yıllarına ait: Batı Algarve'de (Portekiz) bulunan Quinta da Queimada dikili taşı; "Algarve'de bulunan, Avrupa'nın en eski büyük taş anıtı ve bir açıdan ünlü Anadolu alanı Göbekli Tepe ile paralel olan yapıdır (Schmidt 2001).''

Neolitik

• MÖ 7000: İsrail'deki Ön-Kenan dönemine ait yapı (Atlit Yam)
  
• MÖ 6000: Portekiz'deki yapılar (Almendres Cromlech, Évora)
• MÖ 5000: Atlas Okyanusu'nun Neolitik Çağı'nın ortaya çıkışı ve MÖ altıncı bin yılda Avrupa'nın batı kıyılarında tarımın ortaya çıkması, İspanya'da bulunan, belki Afrika'dan gelen, La Almagra seramik kültürü.
• MÖ 4850: Malta'daki yapılar (Skorba tapınakları).
• MÖ 4800: Breton (Barnenez) ve Poitou (Bougon) yapıları.
• MÖ 4500: Güney Mısır'daki yapılar (Nabta Playa).
• MÖ 4000 : Breton (Carnac), Portekiz (Büyük Zambujeiro Kaya mezarı, Évora), Fransa (merkezi ve güney), Korsika, İspanya (Galiçya), İngiltere ve Galler, İspanya Endülüs'teki Yapılar (Villa Martín, Cadiz) Ön-Kenan dönemi İsrail yapıları. 
• MÖ 4000- 3000: Ön-Kenan dönemi Levant'ın diğer bölgelerindeki yapılar; örneğin Rujm el-Hiri ve kaya mezarları.
• MÖ 3700: İrlanda'daki yapılar (Knockiveagh ve başka yerlerde).
• MÖ 3600: İngiltere'deki yapılar (Maumbury Rings ve Godmanchester) ve Malta'daki yapılar (Ġgantija ve Mnajdra tapınakları).
• MÖ 3500: İspanya (Malaga ve Guadiana), İrlanda (güneybatı), Fransa (Arles ve kuzey), Malta (ve Akdeniz'in başka bölgelerinde), Belçika (kuzey-doğu) ve Almanya (orta ve güney- batısında) yapıları.
• MÖ 3400: Sardunya (dairesel mezarlar), İrlanda (Newgrange), Hollanda (kuzey-doğu), Almanya (kuzey ve orta), İsveç ve Danimarka'daki yapılar.
• M.Ö 3300: Fransa'daki yapılar (Carnac taşları)
• M.Ö 3200: Malta'daki yapılar (Ħaġar Qim ve Tarxien).
• MÖ 3100: Rusya'daki yapılar (Kuzey Kafkasya Kaya Mezarları)
• MÖ 3000: Sardunya'daki yapılar (Monte d'Accoddi'nin sunağının en erken tarih öncesi yapım safhası), Fransa (Saumur, Dordogne, Languedoc, Biscay ve Akdeniz sahilleri), İspanya (Los Millares), Sicilya, Belçika (Ardennes) ve Orkney'in yanı sıra İngiltere'deki ilk dairesel yeryüzü şekilleri.

Kalkolitik

• MÖ 2500: Breton (Le Menec, Kermario ve diğer bölgelerde), İtalya (Otranto), Sardunya ve İskoçya'da (kuzeydoğu) bulunan yapılar ve büyük taş anıtları döneminin zirvesi sayılan, Almanya'daki İber kültürüne ait çanak çömlek dönemi yapılar ve İngiltere'deki (dairesel Stonehenge yapıları). Çanak çömlek dönemiyle beraber Yeni Taş Çağı'ndan Kalkolitik döneme, Bakır Çağı'na geçilmiştir.
  
• MÖ 2400: İngiltere'de çanak çömlek kültürü egemendi ve şu anda İngiliz Adaları'nda yüzlerce küçük taş daire inşa edildi.

Bronz Çağı

• MÖ 2000: Breton (Er Grah), İtalya (Bari); Sicilya (Cava dei Servi, Cava Lazzaro) ve İskoçya'daki yapılar (Callanish). Kalkolitik Çağ, Batı ve Kuzey Avrupa'da Tunç Çağı'na yol açtı.
  
• MÖ 1800: İtalya'daki yapılar (Giovinazzo, Sardunya'da Nuragic medeniyeti başladı).
• MÖ 1500: Portekiz'deki yapılar (Alter Pedroso ve Mourela).
• MÖ 1400: Günümüzde, türünün en iyi korunmuş örneklerinden biri olan Danimarka'daki Egtved Kızının Mezarı.
• MÖ 1200: Akdeniz'de ve diğer yerlerde büyük taş anıtı geleneğin son kalıntıları, antik dönemde Denizci Kavimlerin istilası olarak bilinen dönemde beliren genel nüfus artışıyla beraber son bulur.

Afrika megalitleri

Batı Mısır çölünün güneybatı ucunda yer alan Nabta Playa, bir zamanlar günümüz Kahire şehrinin 500 mil güneyinde bulunan Nübye Çölü'nde yer alan büyük bir göldü. MÖ 5. bin yılda, Nabta Playa'daki insanlar, yaz gün dönümünü tam olarak işaret eden bir astronomik düzenek oluşturmuşlardı. Bulgular, bölgenin yalnızca mevsimsel olarak kullanıldığını gösteriyor; muhtemelen,  yaz aylarında gölde su biriktiğinden sığır yetiştiricileri kullanıyordu. Güneybatı çölünde de başka büyük taş anıtlar içeren bölgeler bulunmaktadır.

MÖ 300 yıllarına tarihlenen büyük taş anıtları grubu olan Namoratunga, Afro-Asyatik dillerden Cushitic dilini konuşan kavimler tarafından, yıldızlara bakılarak hizalanmış ve 354 günden oluşan ay takvimini kullanmak üzere inşa edilmiştir. Bu keşif, Michigan Eyalet Üniversitesi'nden BN Lynch ve LH Robins tarafından yapılmıştır.

Buna ek olarak, Etiyopya'nın merkezindeki Tiya bölgesinde eski, büyük taş anıtlar vardır. Bu antik dönem yapılardan bazıları oyulmuştur ve bölge Dünya Mirası listesinde yer alır. Büyük taş anıtlar, Doğu Hararghe bölgesindeki Marvels Vadisi'nde de bulunur.

Asya megalitleri

Büyük kaya mezarları Kuzeydoğu ve Güneydoğu Asya'da bulunur. Bunlar çoğunlukla Kore yarımadasında bulunur. Ayrıca, Çin'in Liaoning, Shandong ve Zhejiang, Tayvan'ın doğu sahili, Japonya'daki Kyūshu ve Shikoku, Vietnam'daki Đồng Nai Eyaleti ve Pakistan ve Hindistan'ın bir bölümünde bulunurlar. Büyük taş kültürleri Endonezya'daki Sumba ve Nias adalarında halen devam etmektedir. Mezar taşlarının en büyük yoğunluğu Kore'dedir. Arkeologlar, Kore yarımadasının güneyinde 15.000 ile 100.000 arasında büyük taş anıtının bulunduğunu tahmin etmektedir. Yöreye özgün tahminler, yarımadanın tamamı için 30.000 rakamının üzerinde durur ve bu da dünya çapındaki tüm kaya mezarlarının %40'ını oluşturur.

Kuzey tarzı

Kuzeydoğu Asya büyük taş anıtları gelenekleri, özellikle kuzeydoğu Çin'deki Liao Nehri havzasında ortaya çıkmıştır. Mezarlara büyük taş dikme uygulamasının, Liao Nehri havzasından, coğrafi ve kronolojik açıdan farklı yapıların bulunduğu Kore yarımadasına hızla yayıldığı düşünülmektedir. İlk büyük kaya mezarlarına "kuzey" usulü ya da "masa biçimi" denilmektedir; çünkü zeminden yükseğe, dikdörtgen planlı ağır taş plakalarıyla yapılan bir mezar odasını içerirler. Taş plakalardan oluşan mezar odasının üzerine, bir masa üstü görünümünü veren büyük boy bir kapak taşı yerleştirilir. Bu büyük kaya mezarları, Mumun seramik dönemi (Yaklaşık olarak MÖ 1500-850) başlarına dayanmakta ve birkaç istisna haricinde Han Nehri'nin kuzeyinde bulunmaktadır. Çin'in kuzeydoğusunda bulunan az sayıdaki kuzey tarzı büyük kaya mezarlarında bulunan Liaoning bronz hançerleri gibi bazı objeler, arkeologlar arasında mezarların önemli ve seçkin kişilere ait olduğu yönünde yorumlanmaktadır. Bununla birlikte, mezar hırsızlığının bir işareti veya bilinçli olarak bireysel eşyaların ölü ile beraber gömülmediği bir uygulamanın sonucu olarak; kuzey kaya mezarlarının bir çoğunda hiç bir obje bulunmamıştır. 

Güney tarzı

Güney tarzı büyük kaya mezarları, güneydeki Kore yarımadasına dağılmıştır. Çoğu Erken Mumun döneminin sonları veya Orta Mumun dönemine tarihlendiği düşünülmektedir. Güney tarzı büyük kaya mezarlar genellikle kuzey büyük kaya mezarlarından daha küçüktür.

Güney büyük kaya mezarlarının defin alanı, topraktan yapılarak etrafı ince taş plakalarla çevrilen mezar odalarıdır. Defin alanı üzerine büyük bir kapak taşı yerleştirilmiş ve daha küçük taşlarla desteklenmiştir. Kore yarımadasındaki büyük kaya mezarlarının çoğu güney tipi mezarlardır.

Kuzey büyük kaya mezarlarında olduğu gibi, güneydeki örneklerde de az sayıda obje bulunmaktadır. Bununla birlikte, az sayıdaki büyük kaya mezarında, kırmızı cilalı mükemmel seramikler, bronz hançerler, cilalı taş hançerleri ve yeşil taş süslemeleri bulunmuştur. Güney büyük kaya mezarları genellikle akarsu yönüne paralel olan hatlar genelinde yayılmış gruplar halinde bulunur. Büyük kaya mezarlarında, nehirden toplanan kömür taşlarından yapılmış alçak platformlarla birbirlerine bağlanmış, defin yerleri bulunmaktadır. Kırmızı cilalı çömlekler ve bu platformlarda bulunan karbon haline dönüşmüş ahşap malzemeler; arkeologları, bu platformun bazen törenlerde ve ayinlerde kullanıldığı yönünde, bir hipoteze yöneltmiştir. Birçok güney büyük kaya mezarının kapak taşında fincan şeklinde gravürler bulunmaktadır. Az sayıda kapak taşında insan figürleri ve hançer gravürleri tasvir edilmiştir. 

Kapaktaşı stili

Bu büyük kaya mezarları, büyük çakıl taşlarıyla kaplı, bazen 4 m derinliğe kadar inen bir defin çukurunun gözlenmesi ile diğer türlerden ayırt edilirler. Defin çukurunun üzerine taş koymadan büyük bir kapak taşı yerleştirilir. Üzerine kapak taşı konularak inşa edilen büyük kaya mezarları, Kore yarımadasına özgü, tipik anıtsal mezarlardır ve öncelikle Kore'nin güney kısımlarına yakın bölgelere ve oradan güney bölgelerine yayılmıştır. Öyle görünüyor ki, bu mezarların çoğu Orta Mumun (Yaklaşık olarak MÖ 700-550) döneminin ikinci yarısında ve Geç Mumun döneminin başlarında inşa edilmiştir. Günümüz, Changwon yakınlarında Deokcheon-ni'de bulunan bir mezar örneğinde; küçük bir mezarın üstüne kapak taşı konulmuş ve etrafı dikdörtgen şeklinde, masif taşlar ve toprakla örülen bir platform ile kapatılmıştır (1 Nolu mezar). Arkeologlar bu yapıyı tam olarak yeniden hayata geçiremediler fakat alçak platform ebat olarak 56×18 metre idi.

Endonezya'nın megalit kültürü

Endonezya takımadaları geçmişten bugüne Avustronezya büyük taş anıtları kültürlerine ev sahipliği yapmaktadır. Yaşayan büyük taş anıt kültürleri, Kuzey Sumatra'nın batı kıyılarındaki izole bir ada olan Nias'ta, Kuzey Sumatra'nın batısındaki Batak halkları arasında, Doğu Nusa Tenggara'daki Sumba adasında ve ayrıca Güney Sulawesi'de yaşayan Toraja halklarında gözlenmektedir.  Bu büyük taş anıtları kültürleri 19. yüzyılın sonlarına kadar izole olarak korunmuş ve müdahale edilmeden kalmıştır.

Endonezya'da birçok büyük taş alanı ve yapıları bulunmaktadır. Java, Sumatra, Sulawesi ve Küçük Sunda Adalarının çeşitli bölgelerinde dikili taşlar, taş mezar anıtları, masa tipi taş mezarlar, atalara dair taş heykeller ve Punden Berundak olarak adlandırılan basamaklı piramit yapıları bulunmuştur.

Punden basamaklı piramidi ve dikili taşlar, Batı Java'da bulunan Pagguyangan Cisolok ve Gunung Padang'da bulunabilir. Gunung Padang alanı, Güneydoğu Asya'daki en büyük taş anıtları sitesidir. Batı Java'daki Cipari büyük taş anıtı sitesinde yekpare dikili taşlar, taş teraslar ve lahitler yer almaktadır. Yerli halk Hinduizm ve Budizm dinlerini benimsedikten sonra yapılan Hindu-Budist tapınaklarının temeli, Punden basamaklı piramitlerin mimari yapısına dayanmaktadır. Örneğin, 8. yüzyıl Borobudur ve 15. yüzyıl Candi Sukuh tapınakları basamaklı piramit yapısını içermektedir.

Orta Sulawesi bölgesindeki Lore Lindu Milli Parkı'nda, çoğunlukla Bada, Besoa ve Napu vadilerinde bulunan, atalara ait taş heykellerden meydana gelen, antik döneme ait büyük taş anıtı kalıntıları bulunmaktadır.

Madia Gondolar Maharashtra, Hindistan

Bir araştırmada, Madia Gond kabilesinde büyük taş anıtı kültürünün halen devam ettiğine değinilmektedir. Madia Gonds kabilesi Hindistan'ın , Maharashtra eyaletinin, Gadchiroli Bölgesinde yer alan Bhamragad Taluka'da yaşamaktadır. 

Melanezya megalitleri

Büyük taş anıtlar Melanezya'nın birçok bölgesinde, özellikle Milne Körfezi Eyaleti, Fiji ve Vanuatu'da gözlenmektedir. Birkaç kazı yapılmıştır ve yapılar hakkında çok az şey bilinmektedir. Kiriwina'daki yaklaşık 2000 yıllık olarak değerlendirilen büyük kaya mezarı Otuyam, büyük taş anıtların Melanezya'da eski bir gelenek olduğuna işaret etmektedir. Ancak çok az büyük taş anıtının tarihi belirlenmiştir. Yapılar farklı ayinler için kullanılmıştır. Örneğin mezarlıklar, sunaklar ve bereket ayinleri. Bazı büyük taş anıtlarının çevresinde dans pistleri bulunmuştur. Melanezya'daki bazı bölgelerde, büyük taş anıtları alanlarında halen kutsal ayinler yapılmaktadır. Çoğu kazı alanında çalışmaların durmasının sebebi, halen devam eden inanç ve ibadetlerin olmasıdır.

Mikronezya megalitleri

Mikronezya'daki büyük taş yapıları, Doğu Caroline Adaları içinde yer alan Pohnpei ve Kosrae Adalarında en gelişmiş formlarına ulaşır. Bu iki adada, Pohnpei'de bulunan Salapwuk yapıları ve Kosrae'de bulunan Menka yapıları gibi yüksek rakımlı yapı komplekslerinde kullanılan prizma şeklinde bazalt sütunların yaygın kullanımı gözlenmektedir. Okyanustan uzakta bulunan bu yapı alanları, erken dönemlerde terk edilmiş gibi görünmektedir.

Büyük taş yapılar, daha sonraki dönemlerde sahil şeridine doğru uzanmış ve hem üst sınıf yapıların hem de dini törenler için inşa edilen yapıların birlikte yer aldığı yapay adacıklar grubuna taşınmıştır. Yapıların tarihlenmesi zor ama Pohpei'de yer alan Nan Madol kompleksinde muhtemelen 800 yıllarında yaşam sürülmüş ve yapay adacıklar üzerinde kurulan daha ayrıntılı yapılar da yaklaşık olarak 1000 ile 1400 yılları arasında eklenmiştir. Nan Madol neredeyse kesin olan bir tahmine göre, tarihsel olarak "Saudeleur" olarak adlandırılan bir monarşinin ekonomik, hükumet ve dini merkezi olarak kullanılmıştır. Efsaneye göre Saudeleur krallığı başka yerlerden, muhtemelen güney veya batıdan gelmişti ancak henüz herhangi bir kökene net olarak bağlanamadı. Nan Madol ön plana çıkan bir yerleşim yeri olmuş ve daha sonra Saudeleur krallığının çökmesiyle beraber terk edilmiştir. Sözlü tarihe göre, Kosrae'den bir grup savaşçının krallığı devirdiği anlaşılmaktadır. Yapılan tarih araştırmalarına ve sözlü tarihe göre Kosrae Adası'ndaki Lelu bölgesindeki büyük taş anıtları alanı, Nan Madol'un düşmesi ile yaklaşık 1400 yılında yükselişe geçmiş ve sonrasında 300 yıl boyunca revaçta kalmıştır. Avrupa teması sırasında büyük oranda terk edilmiştir. Bu alan Mikronezya bölgelerindeki mimari karakteristiği yansıtmaktadır ve diğer büyük taş anıtı alanlarla arasında pek az benzerlik barındırmaktadır. Prizma şeklindeki bazalt sütunlar, yapay adalara çok uzaktan getirilmiş ve kayalar, katmanlar halinde kasnak ve raylarda istiflenerek içleri mercan molozu ile doldurulmuştur. Çok dayanıklı duvarlarla çevrili yapının yüksekliği 10 metreye kadar ulaşmıştır. Nan Madol'in güney batı yamacında ve Lelu'daki basamaklı piramitler, Melanezya kültürünün bölge üzerindeki etkisine işaret etmektedir ancak kraliyet binası, dini yapılar ve birbirine bağlı kanallar gibi ortak yaşam alanları, Pasifik üzerinde herhangi başka bir bölge yapılarıyla benzerlik göstermemektedir. 

Megalit yapıların amacı nedir?

Büyük taş anıtları, bölge sınırların belirlenmesi için, geçmişte yaşanan olayları hatırlamak adına ve yaşayan toplulukların dini inanışlarının bir gereği olarak kullanılmışlardır. Kanca ve balta gibi yaygın motifler, Mısır Firavunlarının güç sembolü olarak kullandıkları kancalarla benzerlik göstermektedir. Hindistan, Malezya, Polinezya, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika ve Güney Amerika'daki yerli halklar arasında bu taş yapıların ibadet için kullanıldığı veya bu taş yapıların tanrının ruhunu temsil ettiğine inanıldığı düşünülmektedir. 20. yüzyılın başında, bazı araştırmacılar, tüm büyük taş yapıların tek bir "Büyük Taş Yapı Kültürüne" (Grafton Elliot Smith ve William James Perry tarafından öne sürülen Manchester Okulu, büyük yayılma tezi) ait olduğu kanısındaydı, fakat günümüzdeki tarihleme metotları ile bu tez çürütülmüştür. İngiliz Adaları gibi küçük bölgelerde bile, bölgesel kültürler gözlenmesine rağmen, artık Avrupa'ya büyük taş anıtları kültürünün var olmuş olduğuna inanmamaktayız. Arkeolog Euan Mackie bir yazısında "Neolitik Çağ'da, benzer formlarda, önemli bölgesel kültürlerin var olduğundan şüphe edilemez ve bu yapılar, çeşitli dairesel taş anıtlar ve yerel çanak çömlek stilleri ile tanımlanmaktadır. Şimdiye kadar hiç kimse, Neolitik arkeolojinin tüm yönleriyle, ülkesel bir bütünlük içinde olduğunu iddia edecek cesareti gösterememiştir'' ifadelerine yer vermiştir.