Fonoloji

Fonoloji (ses bilimi) nedir?

Fonoloji (ses bilimi), dillerdeki seslerin sistematiğiyle ilgilenen bir dil bilim dalıdır. Geleneksel olarak, büyük ölçüde belirli dillerdeki fonem (ses birimi) çalışma sistemlerine odaklanır (bu nedenle phonemics veya phonematics olarak da bilinirdi). Sözcüğün altındaki bir seviyede (hece, başlangıç ve uyak, söylem jestleri, söylem özellikleri, mora ve benzeri) herhangi bir dil analizini veya sesin dilsel anlam taşımak üzere yapılandırıldığı düşünülen dilin her seviyesinden sesi de kapsayabilir.

Fonoloji, işaret dili içindeki eşdeğer örgütsel sistemler çalışmasını da içerir.

Fonoloji hakkında bilgi

Fonoloji kelimesi (İngilizcenin fonolojisi gibi), belirli bir dilin fonolojik (ses) sistemine de atfedilebilir. Bu, söz dizimi ve kelime haznesi gibi şeyleri içeren bir dilden oluştuğu düşünülen, temel sistemlerden biridir.

Fonoloji genellikle fonetikten ayırt edilir. Fonetik, fiziksel üretim, akustik iletim ve konuşma seslerinin algılanışı ile ilgilenirken, fonoloji, anlamı kodlamak için belirli bir dildeki ya da dillerdeki seslerin işleyiş biçimini açıklar. Bir dilin fonolojik sistemini kurmanın, fonetik kanıtların analizi için teorik ilkelerin uygulanmasını gerektirmesine rağmen, pek çok dil bilimci için fonetik,  tanımlama dil bilimine ve fonoloji için teorik dil bilimine aittir. Bu ayrımın, özellikle 20. yüzyılın ortalarında, fonem modern kavramının gelişmesinden önce yapılmadığına dikkat etmek gerekir. Modern fonolojinin bazı alt alanları, psikolinguistik ve konuşma algısı gibi tanımlayıcı disiplinlerde fonetik ile bir geçiş çizgisine sahiptir ve bu da söyleyiş fonolojisi veya laboratuvar fonolojisi gibi belirli alanlarda sonuçlanır.

Fonoloji ve fonetik arasındaki fark

Fonoloji (ses bilimi) sözcüğü, fono eski Yunanca φωνή, phōnḗ "söz, ses" ten ve son ek -logi de Yunanca'da λόγος "kelime, konuşma, tartışma konusun" dan alınan lógos'tan gelir. Terimlerin tanımları farklılık gösterir. Grundzüge der Phonologie'de (1939) Nikolai Trubetzkoy, "konuşma usulüyle ilgili ses araştırması" olan fonetik yerine, fonolojiyi, "dil sistemi ile ilgili ses araştırması" (temelde dil ile şifre arasındaki Saussure ayrımı olan konuşma ve dil arasındaki ayrım) olarak tanımlar. Daha yakın zamanlarda, Lass (1998), fonolojinin, dilin sesleriyle ilgili alt disipline genel olarak işaret ettiğini, daha dar terimlerle "fonolojik düz seslerin dilsel ögeler olarak işlev, davranış ve organizasyonla ilgilendiğini" belirtmektedir. Clark ve diğerlerine göre (2007), herhangi konuşulan insan dilinde sesin şifrelenmesi veya bu kullanımı öğrenen dil bilim alanında sistematik olarak kullanılması anlamına gelir.

Ses biliminin tarihçesi

Fonolojinin tarihi, MÖ 4. yüzyılda Pāṇini tarafından bestelenmiş olan Sanskritçe dil bilgisi Ashtadhyayi'ye kadar dayanabilir. Özellikle Ashtadhyayi'ye yardımcı metin olan Shiva Sutras, kendileri için yazılmış ana metin boyunca kullanılan, morfoloji, söz dizimi ve anlam bilim konularıyla ilgilenen, bir gösterge sistemiyle Sanskrit dili fonemlerinin bir listesi olarak düşünülebilecek şeyleri tanıtıyor.

Leh bilim adamı Jan Baudouin de Courtenay (öğrencileri Mikołac Kruszewski ve Lev Shcherba ile birlikte), 1876-77 döneminde fonem teriminin modern kullanımını şekillendirdi. Daha önceki kullanım, 1873'de, Almanca Sprachlaut kelimesinin, tek kelimelik eşdeğeri gibi olduğunu öneren, Fransız dil bilimci A. Dufriche-Desgenettes tarafından hazırlanmıştı. Baudouin de Courtenay'nin çalışması, çoğunlukla kabul edilmese de, modern fonolojinin başlangıç ​​noktası olarak düşünülür. Ayrıca, fonetik değişim teorisi üzerine de çalıştı (günümüzde allofoni ve morfofonoloji denmektedir.) ve E. F. K. Koerner'e göre Saussure'un çalışmalarına da etkisi olmuş olabilir.

İki savaş arası dönemde Prag okulu, fonoloji için etkili bir eğitim yeriydi. Önde gelen üyelerinden biri Prens Nikolai Trubetzkoy'du. 1939'da ölümünden sonra yayınlanan Grundzüge der Phonologie (Principles of Phonology), bu dönemden gelen en önemli eserlerden biridir. Doğrudan Baudouin de Courtenay'dan etkilenen Trubetzkoy, bu kavram Courtenay tarafından da fark edilmiş olsa bile, morfofonoloji'nin kurucusu olarak kabul edilir. Trubetzkoy, archifonem kavramını da geliştirdi. Prag okulundaki önemli bir diğer figür ise, 20. yüzyılın en önemli dil bilimcilerinden biri olan Roman Jakobson'du.

1968'de Noam Chomsky ve Morris Halle, üretken fonolojinin temelini oluşturan İngilizce Ses Kalıbını (SPE- Sound Pattern of English) yayınladı. Bu görüşte, fonolojik gösterimler, ayırt edici özelliklerden oluşan kesit dizileridir. Bu özellikler, Roman Jakobson, Gunnar Fant ve Morris Halle'in önceki çalışmasının genişletilmesiydi. Eklem ve algılama yönlerini tanımlayan özellikler, evrensel olarak sabit bir kümeden ve ikili + veya - değerlerinden oluşmaktadır. En az iki gösterim düzeyi vardır; temel gösterim ve yüzeysel fonetik gösterim. Düzenlenmiş fonolojik kurallar, temel gösterimin gerçek telaffuza (sözde yüzey formu) nasıl dönüştürüldüğünü kontrol eder. SPE'nin fonolojik kuram üzerindeki etkisinin önemli bir sonucu, hecelerin küçülmesi ve kesimlerin vurgulanmasıydı. Dahası, generativistler morfofonolojiyi fonolojinin içine dahil ettiler ve her ikisi de problemleri çözerken yeni problemler oluşturdu.

Doğal fonoloji, 1969 (daha açık olarak) ve 1979'da savunucusu David Stampe'nin yayınlarına dayanan bir teoridir. Bu görüşte, fonoloji birbiriyle etkileşime giren bir dizi evrensel fonolojik süreç üzerine kuruludur; birbiriyle etkileşime giren, aktif olan ve bastırılan dil özelliğidir. Bölümlere odaklanmak yerine, fonolojik süreçler aruz gruplardaki ayırıcı özelliklere göre hareket eder. Aruz gruplar, hecelerin bir parçası kadar küçük olabileceği gibi, tüm konuşma kadar geniş olabilir. Fonolojiksel süreçler birbirlerine göre düzensizdir ve eş zamanlı olarak uygulanırlar (ancak bir işlemin çıktısı başka birinin girdisi olabilir). En tanınmış ikinci doğal fonolog Patricia Donegan'dır (Stampe'nin karısı). Avrupa'da pek çok doğal fonolog vardır. ABD'de de Geoffrey Nathan gibi bir kaç tane fonolog bulunmaktadır. Doğal fonoloji ilkeleri, doğal morfolojiyi kuran Wolfgang U. Dressler tarafından morfolojiye kadar genişletildi.

1976'da John Goldsmith oto bölümsel fonolojiyi tanıttı. Fonolojiksel fenomen artık, fonemler veya özellik kombinasyonları olarak adlandırılan, aynı zamanda birden çok katman üzerinde bulunan bazı paralel dizilerin içerdiği doğrusal bir dizi kesim üzerinde çalışmak olarak görülmemektedir. Oto bölümsel fonoloji daha sonra, fonoloji organizasyonunun teorileri için sözlük fonoloji ve ideallik teorisi kadar farklı standart gösterim şekli haline gelen özellik geometrisi haline geldi.

1980'lerin başında, söz dizimsel ve fonolojik yapıların kuramsal kavramlarını birleştirmeye yönelik bir girişim olarak ortaya çıkan devlet fonolojisi, tüm dillerin küçük bir ilkeler kümesini takip etmesi ve bazı ikili parametrelerin seçimine göre değişmesi fikrine dayanmaktadır. Yani, tüm dillerin fonolojik yapıları aslında aynıdır, ancak yüzey gerçeklemelerindeki farklılıkları açıklayan sınırlı çeşitlilik vardır. Parametreler bazen çatışmalara neden olabilir, ancak ilkeler dokunulmaz olarak düzenlenmiştir. Bu alandaki en önemli kişiler arasında Jonathan Kaye, Jean Lowenstamm, Jean-Roger Vergnaud, Monik Charette ve John Harris yer almaktadır.

Alan Prince ve Paul Smolensky, 1991'de LSA yaz enstitüsündeki bir kursta ideallik teorisini geliştirdiler. Teori, fonoloji için genel bir yapıydı ve belirlenen dilde, önem sırasına göre sınırlamaların listesini en iyi şekilde karşılayan bir kelimenin telaffuzunu seçiyordu. Bu seçimde, ihlal etme gerekli olduğu zaman, daha üst sıralarda yer alan bir kısıtlamaya uymak için daha düşük derecede olan bir kısıtlama ihlal edilebilirdi. Yaklaşım yakın zamanda John McCarthy ve Alan Prince tarafından morfolojiye kadar genişletildi ve fonolojide egemen bir eğilim haline geldi. Çeşitli yaklaşımlardaki temsili ögelere (örneğin özellikler) ve kısıtlamaların fonetik temeline olan itiraz, "madde içermeyen fonoloji" savunucuları, özellikle Mark Hale ve Charles Reiss tarafından eleştirildi.

Genel anlamda, Birleşik Krallık'ta devlet fonolojisi (veya onun torunu, sıkı-CV fonoloji) daha büyük bir izlenime sahipken, Birleşik Devletler'de ideallik teorisi baskındır.

Eş zamanlı ve dinamik bulguları, ses kalıplarına birleştiren fonolojik teoriye entegre bir yaklaşım, son yıllarda Evrimsel Fonoloji ile başlatılmıştır.

Fonemlerin analizi

Geleneksel, ön üretken fonoloji okullarının önemli bir bölümü, hangi seslerin bir dilde farklı birimler halinde gruplandırılabileceğini incelemektedir; bu birimler fonem (ses birimi) olarak bilinirler. Örneğin, İngilizce'de, tenceredeki (pot) "p" sesi soluklu okunur (telaffuz edilen [pʰ]), ​​ancak noktadaki (İngilizcesi spot) soluklu okunmamıştır (telaffuz edilmiş [p]). Bununla birlikte, İngilizce konuşanlar, her iki sese aynı fonolojik kategorinin varyasyonları (alofonlar) olarak, yani fonem / p / olarak algılar. (Geleneksel olarak, soluklu okunan [pʰ] soluksuz okunan [p] ile değiştirildiğinde, İngiliz yerlilerinin, yine de aynı sözcükleri duyup duymayacakları , yani iki ses "aynı" / alakalı olarak algılanıp algılanmaması tartışılacaktı). Bununla birlikte, bazı başka dillerde, bu iki ses farklı olarak algılanır ve sonuç olarak farklı fonemlere atanırlar. Örneğin, Tayland, Hintçe ve Quechua'da soluklu okumanın tek zıtlık özelliği olan az sayıda kelime çifti vardır (Telaffuzdaki tek bir farkla iki sözcük farklı anlamlara sahip olabilir. Birinde soluklu okunan ses bulunuyorken diğerinde aynı sesin soluksuz okunması olayı).

Bu nedenle, bir dili fonolojik olarak inceleyen bir bölüm, verilere bakmayı (ana dili konuşanların sesli harf yazımlarını) ve temel ses tonlarının ne olduğunu ve dilin ses envanterinin ne olduğunu bulmaya çalışmayı gerektirir. Yukarıda bahsedildiği gibi, asgari çiftlerin varlığı veya yokluğu, iki sesin aynı ses grubuna atanması gerekip gerekmediğine karar vermek için sıklıkla kullanılan bir kriterdir. Bununla birlikte, diğer hususların da sıklıkla dikkate alınması gerekir.

Bir dilde fonemik olan belirli zıtlıklar zamanla değişebilir. Aynı anda, aynı yere, eklemleme tarzına ve sadece seslendirmedeki farklılığa sahip iki ses [f] ve [v], aynı fonemin İngilizce'deki alofonlarıydı, ancak daha sonra ayrı fonemlere ait olmaya başladılar. Dil bilimi tarihinde anlatıldığı gibi, dillerdeki tarihsel değişimin ana unsurlarından biri de budur.

Ses algılama ve eklemleme araştırması bulguları ve fikirleri, geleneksel ve sezgisel olarak değiştirilebilen alofonların aynı ses birimleri olarak algılanmasını zorlaştırır. Birincisi, aynı fonemde birbiriyle değiştirilmiş alofonlar tanınmayan kelimelerle sonuçlanabilir. İkincisi, gerçek konuşma, hatta bir sözcük düzeyinde, çok eklemlidir, bu nedenle konuşma algılamasını etkilemeden kelimeleri basit kesimler halinde birleştirmeyi beklemek problem oluşturur.

Bu nedenle, farklı dil bilimciler, fonemlere ses atama sorununa farklı yaklaşımlar uygularlar. Örneğin, alofonların fonetik olarak benzer olmasını gerektiren ölçüde farklılık gösterirler. Bu ses gruplandırmasının, sadece dil bilimsel analiz için bir araç olup olmadığı ya da insan beyninin bir dili işleyiş biçiminde, gerçek bir süreci yansıtıp yansıtmadığı konusunda farklı fikirler vardır.

1960'lı yılların başından bu yana, teorik dil bilimciler geleneksel bir fonem kavramından uzaklaşarak, temel birimleri daha soyut bir düzeyde, bir morfem bileşeni olarak görmeyi tercih ederler. Bu birimler morfofonem olarak adlandırılabilir ve bu yaklaşımı kullanarak yapılan analizlere morfofonoloji denir.

Fonoloji konuları

Fonoloji, anlamı farklılaştırma amacına hizmet edebilen en küçük birimlerine (fonem) ilaveten, seslerin nasıl değiştiğini araştırır, diğer bir deyişle heceli yapısı, vurgusu, özellik geometrisi, aksan ve tonlaması gibi aynı morfemlerin farklı formlarını yeniden oluşturur.

Fonoloji ayrıca, fonotaktik (belirlenen dilde hangi pozisyonlarda hangi seslerin görünebileceği üzerine fonolojik kısıtlamalar) ve fonolojik değişimin (sesin telaffuzunun fonolojik kuralların uygulanması ile nasıl değiştiğini, bazen belirlenen dilde verilen düzende büyüme veya bozulma) yanı sıra ölçü, suprasegmentallerin çalışılması ve vurgu, tonlama gibi konuları içerir.

Fonolojik analiz ilkeleri yöntemden bağımsız uygulanabilir, çünkü dillere özgü olmayan, genel analitik araçlar olarak tasarlanmıştırlar. Alt sözcük birimleri konuşma seslerine örnek olmasa bile, işaret dili analizinde aynı esaslar uygulanmaktadır.