Etimoloji

Etimoloji nedir?

Türkçe adı köken bilimi olan Etimoloji, kelimelerin tarihçesinin, köklerinin, şekillerinin ve anlamlarının zaman içinde nasıl değiştiğini incelemektedir. Etimoloji terimi, sözcüğün kökeni anlamına gelir.

Yunanca gibi uzun bir yazılı geçmişe sahip bir dil için etimoloji uzmanları, bu dillerdeki metinleri ve diller hakkındaki metinleri, tarihin daha önceki dönemlerinde kelimelerin nasıl kullanıldığı ve söz konusu dillere girdiklerinde nasıl kullanıldığı hakkında bilgi toplamak için kullanırlar. Etimoloji uzmanları, karşılaştırmalı dilbilim yöntemlerini de uygulayarak mevcut doğrudan bilgi bulunamayacak kadar eski diller hakkındaki bilgileri yeniden oluştururlar.

İlgili dilleri, karşılaştırmalı yöntem olarak bilinen bir teknikle analiz eden dilbilimciler, paylaşılan ana dili ve sözcük dağarcığı hakkında çıkarımlar yapabilirler. Bu yolla, örneğin Hint-Avrupa dil ailesinde de olduğu gibi, kökenine kadar geriye doğru izlenebilecek kelime kökleri bulabilirler.

Etimolojik araştırmalar ilk başta eski dilleri araştırma geleneklerinden doğmuş olsa da, şuan Ural ve Avustronezya gibi eski belgelemelerin az olduğu ya da hiç olmadığı dil aileleri üzerinde çok daha fazla etimolojik araştırmalar yapılmaktadır.

Etimoloji kelimesi Yunanca ἐτυμολογία (etumología) kelimesinden türetilmiştir, kendisi ἔτυμον (étumon) anlamındadır, "gerçek duyu" anlamına gelir ve sonek olan -logia "çalışma" yı belirtmektedir.

Dilbilimde, etimon terimi, daha sonradan bir kelimenin türetildiği bir sözcük ya da morfeme (örneğin sap ya da kök) işaret etmek için kullanılır. Örnek olarak, Latince bir kelime olan ve "beyaz" anlamına gelen candidus, İngilizce "samimi" anlamına gelen candid kelimesinin etimonudur.

Etimoloji yöntemleri

Etimologlar kelimelerin kökenlerini incelemek için birçok yöntem uygularlar; bunların bazıları şunlardır:

• Eski dillerin araştırılması: Sözcüğün biçim ve anlamındaki değişiklikler eğer mevcutsa, eski metinlerin yardımıyla takip edilebilir.
  

• Diyalektik verilerin kullanılması: Sözcüğün biçimi veya anlamı lehçeler arasındaki değişimleri gösterebilir ve bu da sözcüğün geçmişiyle ilgili ipuçları verebilir.
  

• Karşılaştırmalı yöntem: İlgili dillerin sistematik bir şekilde karşılaştırılmasıyla, etimologlar genellikle hangi kelimelerin ortak ata dillerden türetildiğini ya da hangilerinin başka bir dilden ödünç alındığını tespit edebilirler.
  

• Anlamsal değişim çalışması: Etimologlar, belirli sözcüklerin anlamındaki değişiklikler hakkında genellikle hipotezler yapmalıdır. Bu hipotezler, semantik geçişlerin genel bilgisine karşı test edilir. Örneğin, belirli bir anlam değişikliğinin varsayımı, aynı türden değişikliğin diğer dillerde de gerçekleştiğini göstermek suretiyle doğrulanabilir.
  

Kelimenin kökeni türleri

Etimolojik teori, kelimelerin sınırlı sayıda temel mekanizmadan doğduğunu kabul eder. Bunlardan en önemlisi dil değişimi ve ödünç alma (diğer dillerden alınan kelimeler); türetme ve birleştirme gibi sözcük oluşturma; ve onomotofeya ve ses sembolizmi (örneğin, "tık" veya "hırıltı" gibi taklit kelimeler yaratılması).

Yeni çıkan kelimelerin kökeni genellikle az ya da çok şeffaf olmakla birlikte, ses değişimi ya da semantik değişim nedeniyle zamanla belirsizleşmeye eğilim gösterir. Ses değişikliği nedeniyle, İngilizce sözcük grubunun ilişkili olduğu kök kolayca anlaşılamaz (önceki sözcükler aslen sonraki sözcüklerin nedensel oluşumudur). Hatta bu, kutsamak kelimesinin kan kelimesiyle ilişkili olabileceği kadar az aşikardır (eskiden "kan ile işaretlemek" anlamına gelen kelimeden türetilmiştir).

Anlamsal değişimler de meydana gelebilir. Örneğin, İngilizce (Bead) boncuk dizmek anlamındaki sözcük aslında (Prayer) "ibadet etmek" anlamına geliyordu. Modern anlamını ibadet edenlerin boncuk kullanarak dualarını sayması yoluyla kazanmıştır.

İngilizce dilinde etimoloji

İngilizce, Antik İngilizce'den (bazen Anglo-Sakson olarak anılır), Batı Germen çeşidinden türemiştir, ancak şu anki kelime hazinesinde birçok dilden kelimeler bulunur. Eski İngilizce kökleri, İngilizce ve Almanca sayılarda görülebilir, özellikle yedi (seven) / sieben, sekiz (eight) / acht, dokuz (nine) / neun ve on (ten) / zehn. Zamirler de aynı zamanda kökteştir: Ben (I) / benim (mine) / beni (me) ve ich / mein / mich; Sen (thou), senin (thine), seni (thee) ve du / dein / dich; Biz (we) / wir ve bize (us) / uns; O (she) / Sie; senin (your) / Ihr. Bununla birlikte, dil değişikliği; modern İngilizce'de büyük ölçüde sadeleştirilmiş olan isim kutusu sistemi gibi birçok gramer ögesini ve bazıları Fransızca'dan ödünç alınan kelime ögelerini de aşındırmıştır. Her ne kadar İngilizce sözlüğündeki kelimelerin çoğu Latin dillerinden gelse de İngilizce'de kullanılan yaygın kelimelerin çoğu Germen kökenlidir.

Normanlar, İngiltere'yi 1066'da fethedince Norman dilini de kendileriyle birlikte getirdiler. Adasal ve kıtasal toprakları birleştiren Anglo-Norman döneminde, egemen sınıf Anglo-Norman dilinde konuşurken, köylüler dönemin yerel dili olan İngilizce'yi konuştular. Anglo-Norman dili, Langue d'oil edebiyatının Fransa'dan yayılması yardımıyla Fransızca'nın İngiltere'ye girişi için bir yoldu.

Bu, Fransızca ve İngilizce kökenli birçok eşleştirilmiş kelimeye yol açtı. Örneğin, sığır eti (beef), modern Fransızca "bœuf" ile, dana eti (veal) "veau" ile, domuz eti (pork) "porc" ile ve kümes hayvanlarının eti (poultry) "poulet" ile ilişkilidir. Bütün bu kelimeler, Fransızca ve İngilizce, hayvana değil de ete işaret etmektedir. Öte yandan, çiftlik hayvanlarına işaret eden kelimeler, diğer Germen dillerindeki kelimeler ile kökteştir. Örneğin, domuz (swine) / Schwein, inek (cow) / Kuh, buzağı (calf) / Kalb ve koyun (sheep) / Schaf. Bu değişken kullanımın, pahalı bir ürün olan eti yiyenlerin Norman hükümdarları ve hayvanları yetiştirenlerin Anglo-Saksonlar olması önermesiyle açıklanmıştı. Bu açıklama ortak halk bilgisine geçti ancak tartışmalıydı.

Yabancı kelimelerin asimilasyonu

İngilizce'nin birçok dilden kelimelerle uyumu kanıtlanmıştır. Örneğin, bilimsel terminoloji ağırlıklı olarak Latince ve Yunan kökenli kelimelere dayanıyor ancak bilimsel olmayan pek çok örnek var. İspanyolca, özellikle güneybatı Amerika Birleşik Devletleri'nde birçok kelimeye katkıda bulunmuştur. Örnek olarak: kovboy (buckaroo), timsah (alligator), rodeo, savvy ve Colorado veya Florida gibi eyaletlerin isimleri gösterilebilir. Albino, palavra (palaver), argo (lingo), veranda ve hindistancevizi (coconut) Portekizce'den; Diva ve prima donna İtalyanca'dan. Modern Fransızca, kafe (café), sinema (cinema), naif (naive), nikotin (nicotine) ve daha birçok kelimeye katkıda bulunmuştur.

Smorgasbord, slalom ve ombudsman İsveççe, Norveççe ve Danca dillerindendir; Sauna Fince'den; Kerpiç (adobe), alkol (alcohol), cebir (algebra), algoritma (algorithm), kayısı (apricot), suikastçı (assassin), kalibre (caliber), pamuk (cotton), tehlike (hazard), ceket (jacket), kavanoz (jar), şurup (julep), cami (mosque), Müslüman (Muslim), turuncu (orange), safari, kanepe (sofa) ve sıfır (zero) Arapça'dan (genellikle diğer diller aracılığıyla); canavar (behemoth), şükür (hallelujah), Şeytan (Satan), yıl dönümü (jubilee) ve haham (rabbi) İbranice'den; Tayga (taiga), bozkır (steppe), Bolşevik ve sputnik Rusça'dan.

Bandanna, bungalov, kaba pamuklu tulum, guru, talih ve üstat Urduca'dan, Hintçe'den ve son olarak Sanskritçe'den gelir; Tamilce'den köri; şef, suşi ve tsunami Japonca'dan; çin mantısı, takım ruhu (gung ho), secde etmek, kumkat ve tayfun Kantonca'dan. Köy ve aşırı ruhsal bunalma hali (amok) Malayca'dan geliyor; Tagalogca'nın tepeler ya da dağlar kelimesinden gelen "bundok" taşra kelimesi. Ketçap, muhtemelen Çince vasıtasıyla, kesin yolu belli olmamakla birlikte: Malayca kicap, Endonezyaca ketjap, Çince Min Nan kê-chiap ve diğer kökteş Çin Lehçeleri'nce olmak üzere, Güney-Doğu Asya ve Doğu Hint Adasın'da kullanılan ve balık sosu ya da soya sosu anlamına gelen bir ya da birkaç kelimeden türemiştir.

Bununla birlikte, şaşırtıcı bir şekilde az sayıda yabancı kelime, İngiliz Adaları'na özgü diğer dillerden gelir. Var olanlar arasından: Korse, dolmen ve (muhtemelen) fanila, martı ve penguen Galce'den, bolca ve viski İskoç Galce'sinden; Sahte, pantolon ve muhafazakar İrlandaca'dan; ürkütücü ve tedbirli İskoçça'dan (veya bağlantılı Kuzey İngiliz lehçelerinden) gelmektedir.

Birçok Kanada İngilizcesi ve Amerikan İngilizcesi kelimesi (özellikle bitki ve hayvan adları olmak üzere), barbekü, nehir kolu, biber, sincap, içki, kasırga, boğuk, mesquite, keseli sıçan, ceviz, kabak, kızak ve domates yerli Amerikan dillerinden alınmış kelimelerdir.

Etimoloji tarihçesi

Bilinen ya da garip sözcükler için anlamlı kökenler arayışı, modern dil gelişim anlayışından ve 18. yüzyıldan önce başlamış olmamak üzere dillerin ilişkilerinden çok daha eskidir. Antik dönemden 17. yüzyıla kadar, Pāṇini'den Pindar'a, Sir Thomas Browne'a kadar etimoloji, kelimelerin kökenlerinin modern gereksinimleri gidermek için değiştirildiği esprili bir kelime oyunu biçimiydi.

Yunanlı şair Pindar (MÖ yaklaşık 522 doğumlu) patronlarını övmek için yaratıcı etimolojiler kullandı. Plutarch, etimolojileri, seslerdeki hayali benzerliklere dayalı olarak güvensizce kullandı. Isidore of Seville'in Etymologiae'sı, on altıncı yüzyıla kadar Avrupa'da eleştirilmeden kullanılmaya devam eden "ilk şey" lerin ansiklopedik bir iziydi. Etymologicum Genuinum, benzer pek çok Bizans eserinden biri olan dokuzuncu yüzyılda Konstantinopolis'te düzenlenmiş bir dil bilgisi ansiklopedisidir. On dördüncü yüzyıl Legenda Aurea, bir azizin her yaşamına etimoloji biçiminde fantastik bir ara söz ile başlar.

Eski Sanskritçe

Eski Hindistan'ın Sanskrit dilbilimcileri ve gramercileri, dil bilimini ve etimolojiyi kapsamlı bir şekilde analiz eden ilk kişilerdir. Sanskritçe etimolojinin incelenmesi, Batı bilim insanlarına tarihsel dil bilimin ve modern etimolojinin temelini sağlamıştır. En ünlü Sanskrit dilbilimcilerinden dördü:

• Yaska (MÖ 6-5. Yüzyıllar)
• Pāṇini (MÖ 520-460 )
• Kātyāyana (MÖ 2. yüzyıl)
• Patañjali (MÖ 2. yüzyıl)

Ancak bu dilbilimciler ilk Sanskritçe dil bilgisi uzmanlarından değildi. Sakatayana gibi çok az bilinen ve birkaç yüzyıl önce yaşayan Sanskrit eski bir dil bilgisi uzmanını takip ettiler. Tasdik edilmiş en eski etimolojiler, Vedik literatüründe Brahmanas, Aranyakas ve Upanishads'ın felsefi açıklamasında bulunabilir.

Daha önce sözü edilen dilbilimciler tarafından yapılan Sanskritçe dil bilgisinin analizleri, Sanskritçe sözcüklerin etimolojisi (Sanskritçe Nirukta veya Vyutpatti olarak adlandırılan) üzerinde kapsamlı çalışmalar yapmıştı, çünkü antik Hint-Aryanlar, sesi ve konuşmayı kutsal saymış ve onlara göre, Hindu dinin en eski kutsal kitapları olan Veda'ların kelimelerin ruhun ve Tanrı'nın gizemlerinin derin kodlamasını içermektedir.

Eski Yunan-Roma'da etimoloji

Etimolojiye örnek olan Klasik Yunan döneminin en eski felsefi metinlerinden biri de, Platon'un Sokratik diyalogu olan Cratylus'uydu (MÖ 360). Diyaloğun büyük kısmı boyunca, Sokrates, tanrıların isimleri de dahil olmak üzere pek çok sözcüğün kökeni konusunda tahminler yapar. Odes Pindar, patronlarını övmek için karşılıksız etimolojiler çevirirdi. Plutarch (Numa Pompilius'un Yaşamı), pontifeks için bir etimoloji çevirir ("köprü kurucusu"):

Pontifes olarak adlandırılan papazlar ... güçlü ve potansiyel kelimelerinden oluşan Pontifes adını taşırlar, çünkü herkesin üzerinde iktidarı ve emri olan tanrıların hizmetine katılırlar. Diğerleri, sözcüğü imkansız vakaların istisnalarına atfekmektedirler; Rahipler, mümkün olan tüm görevleri yerine getirmek zorundaydılar; herhangi bir şey, kendi güçlerinin ötesine geçerse, istisna bahane gösterilemezdi. En yaygın ve en absürt olan görüş, bu kelimeyi köprüden türetilen ve rahiplere köprü kurucusu unvanı tahsis eden görüştür. Köprü üzerinde yapılan fedakarlıklar, en kutsal ve en eski kutlamalardan biriydi ve diğer kamu kutsal bürolarında olduğu gibi köprünün koruması ve tamiratı papazlık tarafından yapılıyordu.

Ortaçağ'da etimoloji

Isidore of Seville, dinin zaferini aydınlatmak için bir miktar etimoloji derledi. Jacob de Voragine'in Legenda Aurea'sındaki her azizin efsanesi, azizin adıyla ilgili etimolojik bir söylemle başlar:

Lucy'ye ışıktan bahsedilir ve ışığın güzellik olduğu söylenir, bundan sonra S. Ambrose şöyle der: Işığın doğası öyle ki, seyretmek zariftir, o uzanmadan herkese yayılır, sağa sola sapmadan geçirmeyi başarır uzun çizgi boyunca; ve bu, kalışın genişlemediği bir durumdur ve bu nedenle kutsanmış Lucy bakireliğin güzelliğini herhangi bir yolsuzluk olmadan göstermiştir; kararsız sevgiden yoksun hayır özü; doğru gitme ve Tanrı'ya olan bağlılık, yoldan sapmadan; kaygısız boyun eğme ihmaline maruz kalmadan sürekli çalışma ile doğru uzun çizgi. Lucy için ışık yolu olduğu söylenir.

Modern çağ'da etimoloji

Marcus Zuerius van Boxhorn, Gerardus Vossius, Stephen Skinner, Elisha Coles ve William Wotton gibi 17. yüzyıl öncüllerinin öncülüğünde olmasına rağmen modern anlamdaki etimoloji, 18. yüzyılın sonundaki Avrupa akademisinde geniş "Aydınlanma Çağı" bağlamında ortaya çıkmıştır. Dil bilgisi ve sözlüğün benzerliği temelinde iki dil arasındaki ilişkiyi ispatlayan bilinen ilk sistematik girişim, 1770 yılında Macar János Sajnovics tarafından Sami Dili ve Macar Dili arasındaki ilişkiyi sergilemeye çalışırken yapıldı (daha sonra 1799'da diğer vatandaşı Samuel Gyarmathi tarafından Fin-Macar dil ailesine kadar uzanmıştır).

Modern tarihsel dil biliminin kökeni, 1782'de Sanskritçe, Yunanca ve Latince arasındaki genetik ilişkiyi gözlemleyen bir Gallerli dil bilimcisi Sir William Jones'a kadar uzanır. Jones 1786'da Sanscrit Dili'ni yayınladı ve Hint-Avrupa dil bilim alanının temelini attı.

Germen dil biliminde etimoloji çalışması, 19. yüzyılın başında Rasmus Christian Rask tarafından tanıtıldı ve Grimm Kardeşler Sözlüğü ile yüksek bir seviyeye yükseldi. Karşılaştırmalı yaklaşımın başarıları, 19. yüzyıl sonlarında Yeni dilbilgici okulunda sonuçlandı. Hâlâ 19. yüzyılda filozof Friedrich Nietzsche, ahlakın belirli kavramlara ("İyi" ve "kötü" gibi) ilişkin anlamlarda  modülasyonların olduğu belli tarihsel (özellikle kültürel) kökene sahip olduğunu iddia etmek için etimolojik stratejileri kullandı (esas itibariyle Ahlak Şeceresinde ve diğer yerlerde), bu fikirlerin zaman içinde nasıl değerli bir sisteme göre değiştirildiğini gösterdi. Bu strateji 20. yüzyılda popülerlik kazandı ve Jacques Derrida gibi filozoflar, Batı felsefesinin "şiddet içeren hiyerarşilerini" ortadan kaldırmak ve eski anlamları ifade etmek için etimolojiyi kullandılar.