Doğa koruma alanı

Doğa koruma alanı nedir?

Koruma altındaki alanlar veya korunan alanlar, doğal, ekolojik veya kültürel değerlerinden dolayı koruma altına alınan yerlerdir. Her ülkenin yasalarına veya ilgili uluslararası kuruluşların yönetmeliklerine bağlı olarak korunma düzeyine göre değişen çeşitli koruma alanları vardır. "Korunan alan" terimi, okyanusların bir bölümünü içeren Korunan Deniz Alanlarını ve koruma ve ekonomik amaçlı olarak bölge içindeki sınırları kaldıran, birden çok ülkenin sınırlarının kesiştiği Sınır Ötesi Korunan Alanları da kapsar. Dünyada 161 binden fazla koruma altında olan alan bulunmaktadır ve bunlara her geçen gün bir yenisi eklenmektedir. Korunan alanlar dünyada (Ekim 2010 itibariyle) karasal alan yüz ölçümünün yüzde 10 ila 15'ini temsil etmektedir. Buna karşın, dünyadaki okyanusların yalnızca %1,17'si, dünyanın 6.800 Korunan Deniz Alanına dahil edilmiştir.

Koruma altındaki alanlar biyolojik çeşitliliğin korunması için şarttır. Nesli tükenmekte olan canlılara avlanmaktan korunmaları için yaşam alanı sağlar. Bu alanlar ekolojik süreçleri sürdürmek için elzem durumdadır. Çünkü insanoğlu doğayı her geçen gün kirletmekte ve yaşam alanlarını genişleterek diğer canlıların yaşam alanları için tehdit oluşturmaktadır.

Korunan alanlar tanımı

Genel olarak, korunan alanlar, insan işgalinin ya da en azından kaynakların sömürülmesinin sınırlı olduğu alanlardır. Bölgesel ve küresel çerçevelerde yaygın olarak kabul gören tanım, Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından, korunan alanlar için kategorizasyon (sınıflandırma) ilkeleriyle sağlanmıştır. Tanım şöyledir:

"İlişkili ekosistem hizmetleri ve kültürel değerlerle doğanın uzun vadeli korunmasını sağlamak amacıyla, yasal veya diğer etkin araçlar vasıtasıyla tanımlanan, tahsis edilen ve yönetilen açıkça belirlenmiş coğrafi bir alan."

Doğal kaynakları koruma

Koruma altındaki alanlar, biyolojik çeşitliliğin korunması ve bu korumanın ilerleyişi için bir gösterge sağlanması amacıyla tayin edilmişlerdir. Ancak kaynakları ve ekosistem dinamiklerini bozulmadan ne ölçüde korudukları biraz daha karmaşıktır. Koruma altındaki alanlar, Önemli Kuş Alanları (Important Bird Areas, IBA) ve Endemik Kuş Alanları (Endemic Bird Areas, İBB), Bitki Çeşitliliği Merkezleri (Centres of Plant Diversity, CBD), Yöreye Özgü ve Toplum Tarafından Korunan Alanlar ( Indigenous and Community Conserved Areas, ICCA), Sıfır Yok Olma Alanları İttifakı (Alliance for Zero Extinction Sites, AZE) ve Başlıca Biyoçeşitlilik Alanları (Key Biodiversity Areas, KBA) gibi bazı koruma uygulamaları için önemli sayılan başka birkaç bölgeyi de içerir.  Aynı şekilde, korunan alanlar ya da korunan alanların tüm ağı, karasal ya da denizel ekolojik bölgeler, ya da kriz ekolojik bölgesi olarak bilinen daha büyük bir coğrafi bölge içinde yer alabilir. Sonuç olarak Korunan Alanlar geniş bir yönetim türleri yelpazesini kapsayabilir. Nitekim, korunan alanların yönetilmesi, başarılı olmalarında kritik bir faktör olarak ortaya çıkmıştır.

Daha sonra, herhangi bir korunan alanın himaye edebileceği doğal kaynak aralığı çok geniştir. Birçoğu, flora veya fauna ya da aralarındaki ilişki olsun, öncelikle türlerin korunması için tahsis edilecektir. Ancak korunan alanlar, benzer şekilde kültürel önemi olan yerlerin (yöreye özgü) ve önemli miktarda doğal kaynak rezervlerinin korunması için önemlidir. Bu doğal kaynak rezervleri şunlardır:

Karbon Stoğu: Ormansızlaşmadan kaynaklanan karbon salınımı, küresel karbon emisyonlarının yaklaşık %20'sini oluşturur. Bu nedenle dünyadaki karbon stoklarının korunmasında sera gazı emisyonları azaltılır ve uzun vadeli arazi örtüsü değişikliği önlenir. Bu da küresel ısınmaya karşı mücadelede etkili bir stratejidir. Küresel karasal karbon stoğunun %15,2'si korunan alanlar içerisinde bulunmaktadır. Güney Amerika'daki korunan alanlar, dünya karbon stoklarının %27'sini tutmaktadır. Bu, tüm dönemlerde ve toplam stokların bir yüzdesi olarak bir ülkeye ait en yüksek yüzdedir.

Yağmur ormanları: Dünyanın ormanlarının %18,8'i korunan alanlardadır ve yirmi orman türünden on altısı %10 veya daha fazla korunan alana sahiptir. Orman örtüsüne sahip 670 ekolojik bölgenin %54'ünün orman örtüsünün %10 veya daha fazlası,  IUCN'nin  I. - VI. Kategorileri kapsamında korunmaktadır.

Dağlar: Ulusal olarak belirlenmiş korunan alanlar, dünya dağlık alanlarının %14,3'ünü kaplar ve bu korunan dağlık alanlar, 2009 yılında dünyadaki toplam korunan karasal alanın %32,5'ini oluşturuyordu. 1990 yılından beri korunan dağlık alanın kapsamı %21 oranında artmıştır. Dağlık alana sahip 198 ülkenin %43,9'u halen %10'dan daha az korunan dağlık alana sahiptir.

Bu analizlerin her birine ilişkin yıllık güncellemeler, Binyıl Kalkınma Hedefleri ile karşılaştırmalar yapmak amacıyla yapılır. Şu an halen planlama aşamasında olan adalar ve kurak alanlar için tatlısu ve deniz veya kıyı çalışmaları gibi korunan alanların yönetim etkinliğinin izlenmesinde, bazı diğer analiz alanlarının da kullanılması beklenmektedir. 

IUCN Korunan Alan Yönetimi Kategorileri

IUCN, Koruma Altındaki Alanlar Dünya Komisyonu (WCPA) aracılığıyla korunan alanları, çeşitli ulusal hükümetler ve Birleşmiş Milletler tarafından uluslararası kabul gören yönetim hedeflerine göre tanımlayan altı Korunan Alan Yönetimi Kategorisi geliştirmiştir. Bu kategoriler korunan alanların tanımlanması için uluslararası standartlar sağlar ve yönetim amaçlarına göre koruma planlamasını teşvik eder.

IUCN Korunan Alan Yönetimi Kategorileri:

• Kategori Ia - Mutlak Tabiat Reservleri
  
• Kategori Ib - Vahşi Doğa Alanı 
  
• Kategori II - Milli Park 
  
• Kategori III - Doğal Anıt veya Doğal Özellik 
  
• Kategori IV - Habitat/Türlerin Yönetim Alanı 
  
• Kategori V - Korunan Manzara/Deniz Manzarası 
  
• Kategori VI - Doğal kaynakları sürdürülebilir şekilde kullanılan Korunan Alan 
  

Doğa koruma alanı tarihçesi

Korunan alanlar kültürel eserlerdir ve hikayeleri insan uygarlığının içindekilerle doludur. Yerleri ve kaynakları koruma, ister kutsal yerleri koruyan yerli topluluklar olsun, ister Avrupa av rezervleri sözleşmesi olsun, hiç bir şekilde modern bir kavram değildir. 2000 yılı aşkın bir süre önce, Hindistan'daki kraliyet kararnameleri belirli alanları korumuştur. Avrupa'da zengin ve güçlü insanlar, avlanma alanlarını bin yıl boyunca korumuşlardır. Dahası, özel yerlerin korunması fikri evrenseldir: Örneğin, Pasifik'teki (tapu alanları) ve Afrika'nın bazı bölümlerindeki (kutsal korular) topluluklar arasında ortaya çıkar.

1778 yılında Qing hanedanından Tenger Tetgegch Kaan döneminde Çin, Moğolistan'da, daha önce yüzyıllar boyunca yerel göçebeler tarafından korunan ve günümüz dünyasındaki kriterlerde ilk resmi olarak korunan alan olan o zamanın Kaanı Uul adına korunan bir alanı onayladı. Bununla birlikte, kitlesel korunan alanlar hareketi, diğer ülkeler durumu takip etmede hızlıyken, Kuzey Amerika, Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika'da on dokuzuncu yüzyılın sonuna kadar başlamaz. Yirminci yüzyılda, korunan alanlar fikri dünyaya yayılırken, itici güç, bölgelere göre farklılık gösteriyordu. Örneğin Kuzey Amerika'da korunan alanlar çarpıcı ve görkemli manzaralar olurken, Afrika'da oyun parklarıydı. Avrupa'da manzaraların korunması daha yaygındı.

Başlangıçta, Londra'daki Fauna ve Floranın Korunması Uluslararası Konferansı'nda, korunan alanların standartları ve terminolojisi üzerine uluslararası bir uzlaşmaya varma çabasının gösterildiği 1933 yılına kadar, korunan alanlar ülkeden ülkeye farklılık gösteren bir ulusal ölçekte belirlendi. Seattle'daki Milli Parklar üzerine yapılan 1962 İlk Dünya Konferansı'nda, Endüstri Devrimi'nin dünyanın doğal çevresi üzerindeki etkisi kabul edildi ve gelecek kuşaklar için doğal çevreyi koruma ihtiyacı kanıtlandı.

O zamandan beri, hem hükümetler hem de sivil toplum kuruluşları adına, korunan alanların düzenlenmesi ve kaydedilmesi için geliştirilen basit sınıflandırmalar için düzenli revizyonlar yürüten ağları korumak uluslararası bir taahhüt olmuştur. 1972'deki Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı'nın Stockholm Bildirgesi, tüm önemli ekosistem türlerinin temsili örneklerinin, ulusal koruma programlarının temel şartı olarak kabul edilmesini onayladı. Bu, koruma biyolojisinin temel ilkelerinden biri haline geldi ve 1982'deki Dünya Doğa Sözleşmesi'nde, 1992 Dünya Zirvesindeki Rio Bildirisinde ve 2002'deki Johannesburg Deklarasyonu'nunda alınan son kararlarda aynen kaldı.

Son zamanlarda, insan kaynaklı küresel ısınmanın tehlikesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir bir şekilde tüketilmesi gerekliliğinin anlaşılması ile, korunan alanların önemi ön plana çıkmıştır. Korunan alanların fayda ve değer spektrumu, sadece ekolojik olarak değil, aynı zamanda Yöreye Özgü ve Toplum Tarafından Korunan Alanların (ICCAs) arenasında daha da geliştirilerek kültürel olarak da tanınmaktadır. Temsili ekosistemlerin korunmasına yönelik uluslararası programlar, deniz ve tatlı su biomlarındaki daha az ilerleme ile, nispeten ilerici (karasal çevrelerle ilgili küreselleşmenin zorlukları göz önüne alınarak) kalmaya devam etmektedir.

Doğal alanları korumadaki zorluklar

Yerel nüfus, özel ekosistemler veya rezervin kendi tasarımı olsun, korumaya yönelik olarak alanların nasıl idare edildiği, çeşitli zorluklar getirir ve ekolojik konulardaki öngörülemeyen birçok unsur nedeniyle, her korunan alan, duruma özel bir dizi ilkeyi gerektirir.

Özellikle yeni korunan bir bölgenin tahsisi yerli halk tarafından yapılan kaynak kullanımına yeni kısıtlamalar getirecekse ve ardından bu, yerli halkın yerinden edilmesine neden olacaksa, korunan alan sınırlarının uygulanması maliyetli ve emek yoğun bir girişim olur. Birçok korunan bölgede yeşilciler ve kırsal topluluklar arasında sorunlu ilişkiler vardır. Çoğu zaman Yaban Hayatı Rezervleri ve Milli Parklar, alternatif bir geçim sağlama biçimi olarak başvurulan yasadışı yaban hayvanı eti veya hayvan başı ticareti için kaçak avcılık yapan insan tehdidiyle karşı karşıya kalmaktadır.

Korunan alanları oluştururken insan ihtiyaçlarını doğru bir şekilde hesaba katmak için giderek artan bir baskı söz konusudur ve bunlar bazen koruma ihtiyaçlarına karşı "pazarlıksız" olmak zorundadır. Geçmişte hükümetler sık sık, korunan alanlar hakkında kararlar aldılar ve daha sonra yerel halka bilgilendirdiler. Ancak bugün yapılan vurgu, paydaşlar ile yapılan tartışmalara ve böyle arazilerin nasıl bir kenara ayrılması ve nasıl yönetilmesi gerektiğine ilişkin ortak kararlara doğru kaymaktadır. Bu tür müzakereler asla kolay değildir, ancak genellikle koruma ve insanlar için daha güçlü ve daha uzun süreli sonuçlar üretir.

Bazı ülkelerde, korunan alanlar, tüketilir kaynakların yerini alacak gerekli olan altyapı ve ağ olmadan ve bölgeyi gelişmeden veya kötüye kullanımdan koruma görevleri olmadan belirlenebilir. Korunan alanların talep edilmesi; gıda, yem, hayvancılık ve akaryakıt taleplerinin karşılanma seviyesinin düzenlenmesini ve sadece korunan alanın kendisinin değil, aynı zamanda onu çevreleyen ve istikrarsızlaşmaya karşı direnmeye yardımcı olabilen tampon bölgelerin yasal yaptırımının düzenlenmesini gerektirebilir.

Doğa korumada başarı

Karada ve denizde korunan alanlarla ilgili başlıca endişelerden biri, devam eden biyolojik çeşitlilik kaybını önlemedeki etkinliğidir. Korunan alanların karasal ve denizel türe karşı olumlu etkilerini gösteren çok sayıda vaka incelemesi bulunmaktadır. Ancak, bu örnek olaylar, korunan alanların çoğunu temsil etmemektedir. Bu örnek olayların başarısını engelleyebilen bazı sınırlamalar; küçük boyutları ve birbirlerine karşı büyük izolasyonları (bu faktörlerin her ikisi de türlerin korunmasını etkiler), biyoçeşitliliği etkileyen birçok faktörün (örneğin, iklim değişikliği, istilacı türler, kirlilik) önlenmesindeki sınırlı rolleri, büyük maliyetleri ve insanların doğadan elde edilen mal ve hizmetlere yönelik talepleriyle artan çatışmalarıdır.

Farklı bölgelerde doğa koruma alanları

Avrupa Birliği

Natura 2000, Avrupa Birliği tarafından tüm Üye Ülkeler arasında kurulan korunan alanlar ağıdır. Habitatlar Direktifi ve Kuşlar Direktifi altında belirlenen Özel Koruma Alanları olan SAC'ler (Special Areas of Conservation) ve SPA'lar (Special Protection Areas) dan oluşur. 787.767 km2 karasal alan, 251.564 km2 deniz alanı olarak belirlenmiştir. Genel olarak, AB kara kütlesinin yüzde 18'i korunan alan olarak belirlenmiş oldu.

Nikaragua

"Özel Rezerv" olarak da bilinen O Parkları, Vahşi Yaşam ve Rekreasyon, ağırlıklı olarak biyoçeşitliliğin korunması için yönetilen, resmi hükümet tanıması olmadan korunan ve O corporation International'ın mülkiyetinde olan bir Özel Korunan Bölgedir. O parkları, Nicaragua Gölü ile Pasifik Okyanusu arasındaki 12 mil genişliğindeki kıstak boyunca uzanan Paso del Istmo olarak bilinen Mezo Amerikalı Biyolojik Koridorun bir bölümündeki kritik biyolojik çeşitliliğin korunmasında özellikle önemli bir rol oynamaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri

Birleşmiş Milletler Çevre Programı'na göre, 31 Ocak 2008 tarihi itibariyle Birleşik Devletler, ulusal olarak belirlenmiş (federal) toplamda 6.770 karasal korunan alana sahiptir. Bu korunan alanlar 2.607.131 km2'dir; diğer bir deyişle, ABD toprak alanının yüzde 27,08'ini kaplamaktadır. Aynı zamanda bu, dünyanın korunan toprak alanının onda biridir.