Avcı Toplayıcı
Avcı toplayıcı ne demek?
Avcı-toplayıcı, büyük ölçüde evcilleştirilmiş türlere dayanan tarım toplumlarının aksine, yiyeceğin çoğunun veya tamamının yiyecek arama (yabani bitkiler toplama ve vahşi hayvanları kovalama) yoluyla elde edildiği bir toplumda yaşayan insandır.
İnsanlık tarihinin en az yüzde 90'ında var olan avcılık ve toplayıcılık, insanlığın ilk ve en başarılı uyarlamasıydı. Tarımın icadından sonra, değişmeyen avcı toplayıcılar, dünyanın birçok yerinde tarım veya hayvancılıkla uğraşan gruplar tarafından yerinden edilmiş ya da fethedilmişlerdir.
Sadece birkaç çağdaş toplum avcı-toplayıcı olarak sınıflandırılır ve çoğu, avcılık faaliyetlerine ek olarak bahçecilik ve/veya hayvancılık yapmaktadır.
Avcı toplayıcı dönem
1970'lerde, Lewis Binford, ilk insanların yiyeceklerini avlanarak değil, leş toplama yoluyla elde ettiklerini öne sürdü. Alt Paleolitik Çağ'daki ilk insanlar, ormanlarda ve ağaçlık alanlarda yaşadılar. Bu da onlara, leş toplamanın yanında, deniz ürünleri, yumurta, kabuklu meyve ve taze meyve toplama imkanı verdi. Bu görüşe göre, eti için büyük hayvanları öldürmek yerine, yırtıcılar tarafından öldürülen ya da doğal sebeplerden ölen hayvanların leşlerini kullandılar. Arkeolojik ve genetik veriler, paleolitik avcı toplayıcıların kaynak popülasyonlarının seyrek ormanlık alanlarda ayakta kalabildiklerini ve yoğun orman örtüsünden kaçınarak, başlıca yüksek verimli alanlara dağılmış olduklarını göstermektedir.
Dayanıklılık koşusu hipotezine göre, iz bırakma avında olduğu gibi uzun mesafe koşusu, modern çağlarda hala avcı-toplayıcı gruplar tarafından uygulanan bir yöntemdir. Bu, muhtemelen bazı insan özelliklerinin evrimleşmesine neden olan evrimsel itici güçtü. Bu hipotez, leş toplama hipoteziyle kesinlikle çelişmiyor. Her iki geçim stratejisi de sıralı olarak, birbirine alternatif olarak veya eş zamanlı olarak kullanılabiliyordu.
Avlanma ve toplama, muhtemelen insan topluluklarının yaklaşık 1,8 milyon yıl önce Homo erectus tarafından ve onun ortaya çıkışından yaklaşık 0,2 milyon yıl önce de Homo sapiens tarafından başlatılan geçim stratejisiydi. Yaklaşık 10.000 yıl önce, Mezolitik dönemin sonuna kadar tek geçim yöntemi olarak kaldı ve bundan sonra sadece Neolitik Devrim'in yayılmasıyla yavaş yavaş değişti.
Yaklaşık 80.000 ila 70.000 yıl önce gerçekleşen Orta Paleolitik dönemden Üst Paleolitik döneme geçiş sürecinden başlayarak, bazı avcı-toplayıcı gruplar, daha küçük bir av hayvanı yelpazesini (genellikle daha büyük olan hayvanlar) avlama ve daha küçük bir yiyecek yelpazesini toplama üzerine yoğunlaşarak uzmanlaşmaya başladılar. Bu uzmanlık çalışması, balık ağları, kancalar ve kemik zıpkınlar gibi özel araçların yapılmasını da içeriyordu. Ardından Neolitik döneme geçiş, en çok, oluşmaya başlayan tarımsal uygulamaların benzeri görülmemiş gelişimi ile tanımlanmaktadır. Tarım, yaklaşık 12.000 yıl önce, Orta Doğu, Asya, Mezoamerika (Meksika ve Orta Amerika) ve And Dağları gibi farklı alanlarda ortaya çıkmış ve yayılmıştır.
Orman bahçeciliği de, bu dönemde dünyanın çeşitli yerlerinde bir gıda üretim sistemi olarak kullanılmaya başlandı. Orman bahçeleri orman ile örtülü nehir kıyılarında ve muson bölgelerinin ıslak eteklerinde prehistorik zamanlarda ortaya çıkmıştır. Ailelerin aşamalı olarak yakın çevrelerini iyileştirmeleri sürecinde, istenmeyen türler ortadan kaldırılırken, yararlı ağaç ve asma türleri tespit edildi, korundu ve geliştirildi. Sonunda üstün görülen türler seçildi ve bahçelere dahil edildi.
Kısmen, büyüyen tarım topluluklarının ve pastoral (kırsal hayvancılıkla uğraşan) toplulukların baskısı sonucu sayıları sürekli azalmasına rağmen birçok grup, avcı-toplayıcı yaşam biçimini sürdürdü. Bunların çoğu, kurak bölgelerden veya tropik ormanlardan oluşan gelişmekte olan dünyada ikamet ediyorlar. Eskiden avcı toplayıcıların elinde olan alanlar, tarımcı yerleşim birimleri tarafından işgal edildi ve öyle olmaya da devam ediyor. Arazi kullanımı yarışında, avcı-toplayıcı toplumlar bu uygulamaları kabul ettiler veya diğer alanlara taşındılar. Buna ek olarak Jared Diamond, yabani gıdaların, özellikle hayvansal kaynakların bulunabilirliğinin azalmasını buna sebep olarak gösterdi. Diamond'a göre, örneğin, Kuzey ve Güney Amerika'daki çoğu büyük memeli türlerinin soyu Pleistosen'in (buzul dönemi) sonuna kadar tükenmişti. Çünkü insanlar tarafından aşırı ve zararlı biçimde istismar edilmişlerdi. Bu, buradaki Kuvaterner (en son (dördüncü) jeolojik zaman) yok oluş olayına yönelik olarak sunulan birçok açıklamadan biridir.
Tarım topluluklarının sayısı ve büyüklüğü arttıkça, bu topluluklar avcı-toplayıcılar tarafından geleneksel olarak kullanılan topraklara doğru genişlediler. Tarımla yürütülen bu genişleme süreci, Bereketli Hilal, Antik Hindistan, Antik Çin, Olmec, Sahra altı Afrika ve Norte Chico gibi tarım merkezlerinde ilk yönetim biçimlerinin geliştirilmesine yol açtı.
Artık neredeyse evrensel olan insanlığın tarıma dayanmasının bir sonucu olarak, az sayıdaki çağdaş avcı-toplayıcı kültür genellikle tarımsal kullanım için uygun olmayan bölgelerde yaşamaktadır.
Arkeologlar, yer değiştirme de dahil olmak üzere avcı-toplayıcı faaliyetlerini izlemek için taş alet kullanımı gibi kanıtları kullanabilirler.
Avcı toplayıcı toplum
Avcı toplayıcı yaşamı
Çoğu avcı-toplayıcı, göçebe veya yarı göçebedir ve geçici yerleşimlerde yaşar. Gezici topluluklar genellikle geçici yapı malzemeleri kullanarak barınaklar inşa ettikleri gibi, mevcut olduğunda doğal kaya sığınaklarını da kullanabilirler.
Pasifik Kuzeybatı Kıyısı yerli halkları gibi bazı avcı-toplayıcı kültürler, yerleşik veya yarı yerleşik olmalarına imkan veren zengin ortamlarda yaşıyorlardı.
Avcı toplayıcı toplum sosyal yapısı
Avcı-toplayıcılar eşitlikçi bir toplumsal ahlaka sahip olma eğilimindedirler. Ancak yerleşik avcı toplayıcılar (örneğin, Kuzey Amerika'nın Kuzeybatı Kıyısı'nda yaşayanlar) bu kuralın istisnasıdır. Hemen hemen tüm Afrikalı avcı-toplayıcılar eşitlikçidir. Kadınlar kabaca erkekler kadar etkili ve güçlüdürler. Karl Marx bu sosyo-ekonomik sistemi ilkel komünizm olarak tanımlamıştır.
İnsan avcı ve toplayıcılara özgü eşitlikçilik asla bütünsel değildir; ancak evrim bağlamında incelendiğinde çarpıcıdır. İnsanlığın en yakın iki primat akrabasından biri olan şempanzeler, kendilerini çoğunlukla alfa bir erkeğin egemen olduğu hiyerarşilere dönüştüren eşitlikçilerdi. İnsan avcı-toplayıcılarla olan zıtlık öyle büyük ki, paleoantropologlar tarafından egemenlik altında olmaya gösterilen direncin; insan bilincinin, dilinin, akrabalığın ve sosyal örgütlenmenin evrimsel olarak ortaya çıkışını yönlendiren önemli bir faktör olduğunu ileri sürdüler.
Antropologlar avcı/toplayıcıların kalıcı liderleri olmadığını savunuyorlar. Bunun yerine, herhangi bir zamanda inisiyatif kullanan kişinin kim olacağı, gerçekleştirilen göreve bağlıdır. Avcı-toplayıcı toplumlarda sosyal ve ekonomik eşitliğin yanında, her zaman değilse de genellikle cinsel eşitlik de vardır. Avcı-toplayıcılar çoğunlukla akrabalık ve grup (veya kabile) üyeliğine dayalı olarak gruplandırılırlar. Avcı-toplayıcılar arasındaki evlilik sonrası ikamet, en azından başlangıçta iç güveysi olma eğilimindedir. Genç anneler, çocuk bakımında, aynı kampın yakınında yaşamaya devam eden kendi annelerinin desteğinden yararlanabilirler. İnsan avcı-toplayıcılar arasında akrabalık ve nesil sistemleri nispeten esnektir. Ancak genel olarak ilk insan akrabalığının anaerkil olma eğiliminde olduğuna dair kanıtlar bulunmaktadır.
Yaygın bir düzenleme, erkekler büyük av hayvanı avcılığına yoğunlaşırken, kadınların toplayıcılığın çoğunu yaptığı cinsiyete göre iş bölümüdür. Bu düzenlemenin kadınları ezdiği ve evle ilgili alanda tuttuğu düşünülebilir. Bununla birlikte, bazı gözlemcilere göre, avcı-toplayıcı kadınlar bu yorumlamayı anlamıyorlardı. Çocuk bakımı topluca yapılan bir iş olduğundan, her bebeğin birden fazla anneye ve erkek bakıcıya sahip olması nedeniyle, evle ilgili alan parçalara bölünmez veya özelleştirilmez. Ancak güçlendirici bir yer olur. Bütün avcı-toplayıcı toplumlarda kadınlar, erkekler tarafından kampa getirilen eti takdir ederler. Aydınlatıcı bir açıklama, Megan Biesele'nin 'Et Seven Kadınlar' adlı güney Afrikalı Ju/hoan hakkındaki çalışmasıdır. Yakın tarihli arkeolojik araştırmalar, cinsiyete göre iş bölümünün, atalarımızın Afrika'dan göç etmesine ve dünyaya yayılmasına imkan vererek Neandertallere karşı Homo sapiens'e üstünlük veren temel örgütsel yenilik olduğunu ileri sürmektedir.
Bugüne kadar, avcı-toplayıcıların çoğu sembolik olarak yapılandırılmış bir cinsel işbölümüne sahip olmuştur. Bununla birlikte, küçük bir azınlık olan durumlarda, kadınların erkeklerle aynı türde avları avladıkları, bazen de erkeklerin yanında avlandıkları doğrudur. En iyi bilinen örnek, Filipinlerin Aeta halkıdır. Bir çalışma bunu, "Filipinli Aeta kadınlarının yaklaşık %85'i avlanıyor ve erkeklerle aynı avları avlıyorlar. Aeta kadınları gruplar halinde ve köpeklerle avlanıyorlar ve erkeklerin %17'sinin aksine, %31 başarı oranına sahipler." Erkeklerle güçlerini birleştirdikleri zaman daha da başarılılar. Karışık av gruplarının Aeta arasında %41 başarı oranı var" şeklinde ortaya koyuyor. Namibya'daki Ju/hoansi insanları arasında kadınlar erkeklerin av izi sürmesine yardımcı olurlar. Avustralya'daki Martu halkında kadınlar, esasen çocukları beslemek ve diğer kadınlarla ilişkilerini sürdürmek için kertenkele gibi küçük hayvanları avlarlar.
Antropologlar Richard Borshay Lee ve Irven DeVore 1966'daki "Avcı İnsan" konferansında, eşitlikçiliğin, göçebe avcı ve toplayıcı topluluklarının birkaç merkezi özelliğinden biri olduğunu ileri sürdüler. Çünkü yer değiştirme, bir nüfusta maddi varlıkların minimize edilmesini gerektirir. Bu nedenle, herhangi bir üye tarafından hiçbir fazla kaynak biriktirilemez. Lee ve DeVore'nin ileri sürdüğü diğer özellikler, bölgesel sınırlardaki ve yanı sıra demografik kompozisyondaki değişkenlikti.
Aynı konferansta, Marshall Sahlins, kendisinin, Thomas Hobbes'in 1651'de iddia ettiği gibi avcı-toplayıcıların "yalnız, fakir, pis, kaba ve kısa" yaşadıklarıyla ilgili popüler görüşe itiraz ettiği "Orijinal Zengin Toplum Üzerine Notlar" başlıklı bir rapor sundu. Sahlins'e göre, etnografik veriler avcı-toplayıcıların tipik sanayi toplumundan çok daha az çalıştıklarını ve daha fazla boş vakit geçirdiklerini ve yine de iyi beslendiklerini gösterdi. Onların "zenginliği", maddi anlamda çok az şeyle tatmin oldukları fikrinden geldi. Daha sonra, 1996'da Ross Sackett, Sahlin'in görüşünü ampirik olarak test etmek için iki ayrı meta analiz gerçekleştirdi. Bu çalışmaların ilki, 102 adet zamana göre tahsis edilmiş çalışmayı, ikincisi de 207 adet enerji harcama çalışmasını inceledi. Sackett, yiyecek toplayan ve bahçecilikle uğraşan toplumlardaki yetişkinlerin günde ortalama 6,5 saat çalıştıklarını, oysa tarım ve endüstri toplumlarındaki insanların günde ortalama 8,8 saat çalıştıklarını tespit etti.
Yakın tarihli araştırmalar ayrıca avcı-toplayıcıların yaşam beklentisinin şaşırtıcı derecede yüksek olduğunu göstermektedir.
Avcı-toplayıcı toplumların ekonomik sistemleri arasında karşılıklı değiş tokuş ve kaynakların paylaşımı (yani avdan elde edilen et) önemlidir. Bu nedenle, bu toplumlar, "hediye ekonomisine" dayalı olarak tanımlanabilirler.
Avcı toplayıcı toplum çeşitleri
Avcı-toplayıcı toplumlar, iklim kuşağına/yaşam alanına, mevcut teknolojiye ve toplumsal yapıya bağlı olarak önemli derecede değişkenlik göstermektedir. Arkeologlar avcı-toplayıcı alet takımlarını, farklı gruplardaki değişkenliği ölçmek için incelerler. Collard ve diğerleri (2005), istatistiksel açıdan, sıcaklığın avcı-toplayıcı alet takımlarını etkileyen önemli bir faktör olduğunu keşfettiler. Collard ve diğerlerinin bulduğu sonuçlar, artan alet çeşitliliğinin nedeni olmak için yeterince önemli olan aşırı sıcaklıklara sahip ortamların, avcı-toplayıcı sistemler için tehlike arz ettiğini düşündürmektedir. Bu sonuçlar, Torrence'nin (1989) başarısızlık riskinin gerçekten avcı-toplayıcı alet takımlarının yapısını belirlemedeki en önemli faktör olduğuna ilişkin teorisini desteklemektedir.
Avcı-toplayıcı grupları bölmenin bir yolu, geri dönüş sistemleri ile bölünmeleridir. James Woodburn, eşitlikçi avcı-toplayıcılar için "çabuk geri dönüş yapanlar" kategorisini ve eşitlikçi olmayanlar için de "gecikmeli geri dönüş yapanlar" kategorisini kullanıyor. Çabuk dönenler, yiyeceklerini tedarik ettikten bir ya da iki gün sonra tüketirler. Gecikmeli dönüş yapanlar, fazla yiyecekleri depolarlar.
Avcı-toplayıcılık, Paleolitik dönem boyunca insanoğlunun geçim tarzıydı, ancak günümüz avcılarının ve toplayıcılarının gözlemlenmesi, Paleolitik toplumları yansıtmıyor. Bugün incelenen avcı-toplayıcı kültürler, modern uygarlıkla çok fazla temas halinde oldular ve temas kurulmayan halklarda bulunan "bozulmamış" koşulları temsil etmemektedirler.
Avcı-toplayıcılıktan tarıma geçiş, mutlaka tek yönlü bir süreç değildir. Çevresel değişim tarımcılar için aşırı gıda stresine neden olduğunda, avcı-toplayıcılığın, gerekirse istismar edilebilecek uyarlanabilen bir stratejiyi temsil ettiği savunuldu. Aslında tarım toplumları ve avcı-toplayıcı toplumlar arasında, özellikle tarımın yaygın şekilde benimsenmesinden ve son 10.000 yılda meydana gelen kültürel yayılımdan bu yana, net bir çizgi çizmek bazen zordur. Bu antropolojik görüş, 1960'lardan beri değişmeden kalmıştır.
Günümüzde bazı bilim adamları, gıda tedarikinin (toplama ve avlanma) ve gıda üretiminin kombinasyonunu veya avcı-toplayıcıların çiftçilerle ticari ilişkileri olduğu zamanı kasteden sözde karma ekonomilerin veya ikili ekonomilerin kültürel evrim içindeki varlığından söz etmektedirler.
Modern ve revizyonist yaklaşımlar
1980'lerin başında, antropologların ve arkeologların küçük ama sesini duyuran bir bölümü, genellikle avcı-toplayıcı olarak tanımlanan çağdaş grupların çoğu zaman devamlı bir avlanma ve toplama geçmişine sahip olmadıklarını ve çoğu durumda atalarının göçler, ekonomik sömürü ve/veya şiddetli çatışmanın bir sonucu olarak marjinal alanlara itilen tarımcılar ve/veya çiftlik sahipleri olduğunu göstermeye çalıştılar. Bu bilim adamlarının çabalarının sonucu, avcı-toplayıcılar ve avcı-toplayıcı olmayanlar arasında bin yıldır karmaşık bir etkileşimin yaşandığı şeklindeki genel bir kabul oldu.
Bu "revizyonist" eleştiriyi savunan bazı teorisyenler, koloni ile (hatta tarımsal topluluk ile) temasın başlamasından kısa süre sonra "saf avcı-toplayıcı" yok olduğu için, modern avcı-toplayıcıların araştırılmasından tarih öncesi avcı-toplayıcılar hakkında anlamlı hiçbir şey öğrenilemeyeceğini ima etmektedirler.
Lee ve Guenther, Wilmsen tarafından ileri sürülen argümanların çoğunu reddettiler. Doron Shultziner ve diğerleri, çağdaş avcı-toplayıcıların incelenmesinden, tarih öncesi avcı-toplayıcıların yaşam tarzları hakkında, özellikle de onların etkileyici eşitlikçilik seviyeleri hakkında çok şey öğreneceğimizi savunmaktadırlar.
Birçok avcı toplayıcı istenmeyen bitkileri keserek veya yakarak manzarayı yönlendirirken, istenenleri güçlendirir. Bazıları ise av hayvanları için yaşam alanı oluşturmak amacıyla kesip yakma tekniği uygulama derecesine kadar gider. Bu faaliyetler, tarımla ilişkili olanlarla tamamen farklı bir ölçektedir ancak yine de bazı seviyelerde uygarlaşmışlardır. Günümüzde neredeyse tüm avcı toplayıcılar, ya yarı zamanlı olarak üretilen ya da yaban hayatından edinilen ürünler için ticareti yapılan tarımsal gıda kaynaklarına bir ölçüde bağımlıdırlar.
Bazı tarımcılar düzenli olarak avlanır ve toplarlar (ör. donmanın olmadığı mevsimde tarım ve kışın avlanma). Gelişmiş ülkelerde başkaları hala öncelikli olarak eğlence amacıyla avlanırlar. Brezilya yağmur ormanlarında, son zamanlarda avcılık ve toplama tekniklerine dayanan gruplar, bu yaşam biçimini, tarımın çoğundan vazgeçerek koloni kontrolünden kaçmanın bir yolu ve Avrupa'da, nüfuslarını tarım yapmayı zorlaştıran seviyelere düşüren hastalıkların ortaya çıkmasının bir sonucu olarak benimsemiş görünüyorlar.
Bununla birlikte bir çok çağdaş avcı-toplayıcı insan vardır ki, bunlar diğer toplumlarla temasa geçtikten sonra, avcı-toplayıcı yaşam biçimlerini çok az dış etkiyle veya değişiklikle 21. yüzyılda hala sürdürmektedirler. Böyle bir grup, Büyük Viktorya Çölü'ndeki yaşam alanları Avrupa tarımı için (ve hatta kırsal hayvancılık için) uygun olmayan Batı Avustralya'daki Pila Nguru'dur (Spinifex insanları). Bir diğeri, Kuzey Sentinel Adası'nda yaşayan ve kendileriyle etkileşimde bulunma ve onlarla temas kurma girişimlerini geri çevirerek varlığını bağımsız olarak sürdüren Hint Okyanusu'ndaki Andaman Adaları'nın Sentineller'idir. Ayrıca Venezuela'daki Savanna Pumé de, büyük çaplı ekonomik istismara uğramayan bir bölgede yaşamaktadır ve avcı-toplayıcı temelli geçim şeklini sürdürmektedir. Aynı zamanda toplanarak bulunan gıdalara olan bağımlılığına da küçük bir manyok bahçeciliği ile takviye yapmaktadır.
Amerika kıtasında avcı toplayıcılar
Kanıtlar, büyük av hayvanı avcılarının Asya'dan (Avrasya) Bering Boğazını geçtiklerini ve 47.000 ila 14.000 yıl önce var olan bir kara köprüsü (Beringia) üzerinden Kuzey Amerika'ya vardıklarını gösteriyor. Yaklaşık 18.500 ila 15.500 yıl önce, bu avcı-toplayıcıların Laurentide ve Cordilleran buz tabakaları arasında uzanan buzsuz geçitler boyunca şimdi soyu tükenmiş Pleistosen (buzul dönem) megafaunaya (büyük memelilere) ait sürüleri takip ettiklerine inanılıyor. Önerilen bir başka güzergah da, ya yürüyerek ya da ilkel teknelerle Pasifik kıyılarından aşağıya Güney Amerika'ya doğru göç ettikleridir.
Avcı-toplayıcılar sonunda Atlas Okyanusu'nda yer alan Gaspé Yarımadası ve Şili'de bulunan Monte Verde kadar en güneydeki soylarla Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'nın Great Plains'i başta olmak üzere tüm Amerika kıtasında gelişeceklerdi. Amerikalı avcı-toplayıcılar, geniş coğrafi bir alana yayıldılar; bu nedenle yaşam tarzlarında bölgesel farklılıklar olmuştur. Bununla birlikte tüm bireysel gruplar, taş alet üretimi için ortak bir stili paylaştılar. Böylece kazıma stilleri ve ilerlemeleri belirlenebilir hale geldi. Geniş bir ailenin yaklaşık 25 ila 50 üyesinden oluşan son derece hareketli gruplar tarafından kullanılan bu erken Paleo-Kızılderili dönemi litik (taş) küçültme aleti uyarlamaları, Amerika'nın her yerinde bulunmuştur.
